صناعات خمس ارسطویی و روش های دعوت قرآنی

سه تا از صناعات پنج‎گانه ارسطویی برهان، خطابه و جدل است. ارسطو و منطق دانان مسلمان به‎دقت و تفصیل آنها را از لحاظ ماده و صورت و هدف و نتیجه بیان نموده اند. روش‎های دعوت قرآنی در سوره نحل به‎ترتیب چنین آمده است: حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن. معنای این سه کلمه هم با تحقیق در عرف قرآن آشکار است. برخی منطق دانان و بعضی از مفسران مسلمان سه روش یادشده را با سه فن ارسطویی منطبق دانسته اند. بعضی این روش‎ها و آن سه فن را کاملا یکی محسوب کرده اند و بعضی- خصوصا با نظر به قید حسنه‏بودن موعظه و احسن بودن جدل- به انطباق جزئی قائل شده اند. در این مقاله دیدگاه منطق دانان و مفسران یادشده بعد از گزارش مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته اند و حاصل این سنجش و ارزیابی چنین است که حکمت مبتنی بر برهان است؛ یعنی سخن حق مطابق با واقع است، ولی نه اینکه هر سخن حق مطابق با واقعیت حکمت است و جدل احسن با جدل ارسطویی انطباق جزئی دارد و موعظه حسنه را با خطابه هیچ نسبتی نیست.