مطالعه خروج تارابی در بافت فرهنگی و اجتماعی

حمله مغول زمینه ای برای بروز و رشد روان پریشی های اجتماعی مانند «پری زدگی» مهیا کرده است. فقدان هویت اجتماعی باعث بروز این بیماری می شود و بیمار با بازیابی هویت اجتماعی درمان می گردد. جوینی در «ذکر خروج تارابی» روایت دقیقی از این بیماری، شیوع و شیوه درمان آن آورده و به جزئیات آن نیز اشاره کرده است؛ مواردی نظیر سخن گفتن با پریان، توهم در پری زدگی، ناشایستها در آیین پری داری، موروثی بودن شغل پری داری، اعتقاد به درمانگری پری زدگان شفایافته. چنین اعتقاداتی در بین مغولان، نیز رواج داشته بنابراین مغولان با احتیاط رویاروی تارابی و اطرافیانش می ایستند، همین امر کار جنگ با وی را دشوار می سازد. شورش تارابی پیامدهای اجتماعی متعددی در پی دارد؛ ضعف شیوه حکومتداری ایرانی، نابودی کشاورزی و زراعت در بخارا، ویرانی شهر، سقوط آل برهان، کشته شدن حدود سی هزار نفر در جنگ با تارابی، بازگشت آشوب دوباره به بخارا و تهدید مردم این شهر به قتل عام نمونه هایی از عواقب شورش اوست. جوینی به پری داری و پریخوانی اعتقادی ندارد و تارابی و جماعت همراه وی را دارای وجاهت لازم برای رویارویی با مغولان نمی داند، و با توجه به پیامدهای قیام وی، سخت از او انتقاد می کند. بدیهی است که این انتقادها به معنای حمایت از مغولان نیست.