تحلیلی بر برات های تجارتی عصر قاجار (بررسی تاریخی و سندشناسی)

برات تجارتی مهم ترین و پرکاربردترین ابزار مالی در مناسبات اقتصادی عصر قاجار بود. بر اساس شواهد تاریخی، در این بازه زمانی، بخش عظیمی از معاملات و مبادلات داخلی و خارجی ایران با استفاده از برات تجارتی انجام می گرفت. از سویی دیگر، این سند تنها کارکرد تجاری نداشت، بلکه حکومت برای اموری چون تسویه حساب های مالیاتی، پرداخت بدهی ها و خرید اجناس از خارج کشور از آن استفاده می کرد. با وجود تاسیس بانک های شاهی و استقراضی و نیز چاپ اسکناس به سبک غرب، استفاده از برات در مناسبات اقتصادی تا پایان عصر قاجار به صورت قابل توجهی ادامه یافت. اما برات تجارتی چه نوع سندی است و یک پژوهشگر چگونه می تواند آن را از بین انبوه اسناد تجاری شناسایی کند؟ چه عواملی باعث شد برات تجارتی به مهمترین ابزار مالی در مبادلات تجاری عصر قاجار تبدیل شود؟ این پژوهش، سعی دارد با روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی منابع کتابخانه ای و اسناد آرشیوی و بیش از 200 برات تجارتی به این پرسش ها پاسخ دهد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که برات های تجارتی از نظر ظاهری دارای ساختار ویژه ای هستند که آنها را از دیگر اسناد متمایز می کند. از نظر محتوایی، این سند اطلاعات ارزشمندی از سازوکار نظام پرداخت براتی رایج در میان تجار و صرفان را در اختیار پژوهشگران تاریخ اقتصادی قرار می دهد. از سویی دیگر، نبود امنیت در راه ها، کمبود مسکوکات، حمل و نقل آسان، رایج نبودن اسکناس و عدم اعتماد به بانک ها از عوامل اصلی استفاده گسترده از برات تجارتی در عصر قاجار بود.