تاریخ مفهومی مهندس در نیمه نخست دوره قاجاریان

امروز لقب رایج معماران با تحصیلات دانشگاهی در ایران «مهندس» یا «مهندس معمار» است، درحالی که در اروپا، مبدا نظام آموزش دانشگاهی معماری در ایران، کاربرد چنین عنوانی برای معماران معمول نیست. در عین حال، این لقب میان معماران و دانش آموختگان سایر رشته های فنی (مهندسان مکانیک، عمران، صنایع و غیره) مشترک است. این اشتراک لفظ نشانه نوعی اشتراک در مدلول هاست و احتمالا مانند هر ویژگی زبانی دیگر، بر امری فرهنگی دلالت دارد. در این مقاله، با رویکرد تاریخ مفهومی و روش تفسیری  تاریخی، دگرگونی های مفهوم مهندس در زبان فارسی و دگرگونی های فرهنگی مربوط به معماری که متناظر با تغییر مفهوم این واژه است، در نیمه نخست دوره قاجاریان، به ویژه عهد فتح علی شاه، جست وجو می شود. این جست وجو نشان می دهد که در آغاز این دوره، دگرگونی مفهوم مهندس شامل کاستی گرفتن رنگ معماری و تقویت رنگ نظامی و نقشه برداری آن است. با آنکه در قدیم، علاوه بر معماران بلند مرتبه و هندسه دان، خبرگان در دیگر فروع علم هندسه، چون علم حیل نیز لقب مهندس داشتند، در میان دست اندرکاران ساخت وساز در دوره مورد بحث این مقاله، مهندسان تحصیل کردگان فرنگ بودند. متناظر با تغییرات در مفهوم مهندس، به تدریج کار ساختن بناهای جدید غیرنظامی را هم به این گروه اخیر مهندسان سپردند و گویی ورود معماری اروپایی به ایران بر دوش «مهندس» به معنای جدید آن حمل شد.