تبیینی ساخت گرا از تباین نیروانا و فنا

غایت و مقصد سلوک در عرفان اسلامی، فنا و در عرفان بودایی، نیرواناست. رسیدن به هر دو مقصد، از راه زدودن صفات و خواهش های نفسانی است. شباهت های فنا و نیروانا آن قدر هست که گاه مفهومی مشترک قلمداد می شوند. فنا و نیروانا تجربه هایی عرفانی هستند و با نظریه های رایج در پژوهش های تجارب عرفانی نیز مطالعه می شوند. یکی از این نظریه ها، ساخت گرایی است که تجارب عرفانی را پردازش شده و سامان یافته از باورها و انتظاراتی می داند که عارف با خود به تجربه می آورد. در نگاه ساخت گرا، عارف در حالی به تجربه عرفانی پا می گذارد که از آموزه ها و مفاهیم سنتی دین و آیینش زمینه مند شده است و ازآنجاکه آموزه ها و مفاهیم سنتی ادیان و مذاهب از اساس با هم متفاوت اند، تجربه های عرفانی عارفان آنها نیز نمی تواند یکسان باشد. در این مقاله، زمینه مندی های عارفان اسلامی و بودایی را در تجربه فنا و نیروانا از دریچه ساخت گرایی بررسیده ایم. ما استدلال می کنیم که تفاوت عقاید و آموزه های این دو آیین، مسیر سلوک و طریقت عارفانش را از اساس متفاوت ترسیم می کند و این دو مسیر ازاساس متفاوت، به مقصد واحدی نمی رسند؛ بنابراین، فنا و نیروانا یکسان نخواهند بود. این مقاله با گفتار مختصری در تجربه عرفانی  و معرفی اجمالی نظریه های ساخت گرایی و ذات گرایی آغاز می شود، سپس با بحثی در آموزه های اصلی عرفان اسلامی و بودایی برای رسیدن به فنا و نیروانا ادامه می یابد و در آخر، با قیاس این آموزه ها و بیان نتیجه استدلال تمام می شود.