بررسی عمارت موسوم به «سپهر برین» در دشت سلطانیه براساس منابع تاریخی و اسناد تصویری

دشت سلطانیه در سده ی 13 ه‍.ق./ 19 م.، به دلیل توان بالقوه ی طبیعی و موقعیت جغرافیایی ویژه ای چون نزدیکی به تهران، تبریز و مرزهای شمال غربی، به محلی پرتردد و بااهمیت بدل شد، گواه آن نیز حجم انبوه میراث مکتوبی است که جنبه های مختلف حیات فرهنگی دشت را در سده ی مذکور به تصویر می کشند. فتحعلی شاه شانزده تابستان را در چمن سلطانیه ساکن و در آنجا مجموعه عمارتی بنا نهاد که امروزه ویران شده و از آن تپه ی دو بخشی به نام «تپه قلعه» باقی مانده است. در پژوهش حاضر برآن ست تا با بررسی مدارک مکتوب، اسناد تصویری، عکس های هوایی و بررسی باستان شناسی به پرسش های ذیل پاسخ دهد بستر تاریخی-فرهنگی عمارت سلطانیه چگونه بوده است؟ عمارت از چه بخش هایی تشکیل شده و کارکرد آن چه بوده است؟ فرضیه ی مورد نظر چنین است که عمارت سلطانیه، تنها خاص زنان نبوده و کارکردهای مختلف داشته است. نتایج اولیه ی این پژوهش نشان می دهد که موقعیت جغرافیایی دشت سلطانیه، شرایط اقلیمی و مسئله ی جنگ با روسیه، سبب شد که فتحعلی شاه تابستان ها در سلطانیه ساکن و از آنجا به فرماندهی جنگ و سان ارتش بپردازد؛ به همین دلیل، او در سال 1227 ه‍.ق./1812 م. مجموعه عمارت موسوم به «سپهر برین» را در سلطانیه بنا نهاد. این عمارت متشکل از چندین بخش ساختمان زنان، برج، کلاه فرنگی، دیوان خانه و خلوت خانه بود که در ارتباط با عناصر هم پیوندی چون باغ، حیاط های مطبق، حمام ها، قنات ها، مسجد و تعدادی عمارات کوچک در اطرافش شکل گرفت؛ هم چنین ساخت این مجموعه با ایجاد روستای جدید سلطان آباد برای نگه داری از آن و تغییر در نظام اداری منطقه همراه بود. مطالعه ی تطبیقی بخش های مختلف عمارت با بناهای هم عصرش، نشان می دهد که این مجموعه تنها برای حرم ساخته نشد و حرم سرا بخشی از آن بوده؛ بخش های دیگر مجموعه عمارت، چون خلوت خانه و دیوان خانه، کارکردهایی متناسب با دلیل حضور شاه در سلطانیه، یعنی انجام سان ارتش و ارتباط با درباریان و افراد مختلف داشته است. به بیانی دیگر، این عمارت اقامتگاه خصوصی شاه بوده و در عین حال برخی وظایف حکومتی و مراسم های خاص در آن انجام شده است.