بازنمایی بنای قاجاری مدرسه دارالفنون با تکیه بر اسناد تصویری

مدرسه دارالفنون در دومین سال سلطنت ناصرالدین شاه به همت صدراعظم او میرزا تقی خان امیرکبیر بنا شد. بنای این مدرسه در تاریخ خود دستخوش دگرگونی های بسیاری بوده است. نخستین بنای آن را در سال 1266ق به دستور میرزا تقی خان امیرکبیر و به طراحی میرزا رضاخان مهندس باشی و معماری محمدتقی خان معمارباشی ساختند. بنا به همان صورت ماند تا در حدود سال های 1290-1296ق، تغییراتی، به طراحی میرزا عباس خان مهندس باشی (فرزند میرزا رضاخان مهندس باشی) و معماری محمدابراهیم خان معمارباشی (فرزند محمدتقی خان معمارباشی)، در آن دادند. پس از این تغییرات، صورت بنا آن قدر دگرگون شد که گویی بنایی جدید بر جای بنای اولیه ساخته شده بود. سپس در حدود سال های 1295-1305ق بنایی دیگر در شمال مدرسه قدیم ساختند که به مدرسه جدید یا مدرسه موزیک معروف شد. دارالفنون تا پایان دوره قاجاریه به همین صورت باقی بود. در اوایل حکومت رضاشاه، بنای اصلی را تخریب کردند و بنایی جدید به طراحی مارکوف، معمار گرجی، بر جای آن ساختند. بدین ترتیب، در تاریخ معماری مدرسه دارالفنون در دوره قاجاریه با سه بنا مواجهیم که، در تحقیقات منتشرشده تاکنون، به صورت مشخص شناسایی و بازنمایی نشده اند و گاه این صورت ها، که هرکدام متعلق به جا و زمانی متفاوت بودند، با هم اشتباه گرفته شده اند. بسیاری از مطالعات درباره معماری مدرسه دارالفنون حاوی نکاتی پراکنده و مبهم، و گاه آمیخته با اشتباه است و تصویری صحیح از بنای قاجاری مدرسه به دست نمی دهد. تنها پژوهش منتشرشده، که صورت های مختلف بنا را روشن می کند، مقاله «معماری مدرسه دارالفنون و دگرگونی های آن در دوره قاجاریان» است که نگارندگان آن به بررسی دقیق منابع تصویری مدرسه پرداخته و بنا و مراحل تغییرات آن را شناسایی کرده اند. با این حال تاکنون پژوهشی منتشر نشده است که حاوی بازنمایی بناهای قاجاری مدرسه باشد.
در تحقیق حاضر از اسناد تصویری برجای مانده کمک گرفته شده تا صورت هرکدام از سه بنای یادشده بازنمایی شود. اسناد تصویری شامل عکس های مدرسه و نقشه های شهری آن دوره (نقشه های کرشیش و عبدالغفار) است که بنای مدرسه در آن ترسیم شده است، در اینجا نگارنده این اسناد را به نقشه های معماری تبدیل کرده است. برای این تبدیل از روش های هندسه ترسیمی و روش های نرم افزاری کمک گرفته شده است. تطبیق مداوم نتایج حاصل از اقسام تصاویر، تکیه بر وحدت سبک، و مراجعه به شواهد نوشتاری مسیری است که برای رسیدن به نتیجه نهایی طی شده است. تصویر از داخل بنا بسیار اندک است؛ بدین دلیل، بازنمایی تصویری مدرسه محدود به نماهای آن در حیاط هاست.