بازی بزرگ و مسئله هرات (1828-1838م)

بازی بزرگ روسیه و بریتانیا که از دهه های نخستین قرن نوزدهم آغاز شده بود، به رویارویی آن دو قدرت در ایران طی سال های آغازین قرن بیستم منجر شد. رقابت روسیه و بریتانیا در ایران در شرایطی تشدید شد که پس از دور دوم جنگ های ایران و روسیه در قفقاز، اعاده حاکمیت تاریخی ایران بر هرات در دستور کار دولت ایران قرار گرفت؛ اقدامی که باعث نگرانی سیاستمداران بریتانیایی از بسط نفوذ روسیه در مرزهای غربی هند شد. در دهه 1830م (1245ق) تحرکات نظامی ایران در مرزهای شرقی که با حمایت روسیه همراه بود، به محاصره هرات در 1837م (1252ق) منجر شد؛ اما باتوجه به واکنش نظامی بریتانیا در خلیج فارس، عملیات نظا می محمدشاه قاجار به شکست انجامید. یافته های این پژوهش نشان می دهد که در این بازی بزرگ، در شرایطی که حمایت روسیه از دربار ایران و محاصره هرات ذهن سیاستمداران بریتانیایی را در کلکته و لندن به خود مشغول داشته بود، واکنش سریع و لشکرکشی بریتانیا به خلیج فارس، نتیجه کارزار در هرات را به نفع آن کشور رقم زد. از آن پس بود که موقعیت بریتانیا در افغانستان امروزی تثبیت شد. این مقاله برخلاف پژوهش های دیگر که اغلب مسئله هرات را در چارچوب روابط ایران و بریتانیا، ایران و روسیه و یا روابط ایران و امیرنشین های افغان بررسی کرده اند، آن را در چارجوب بازی بزرگ روسیه و بریتانیا بررسی و تحلیل کرده است.