بررسی کتب مفردات از الحشایش (3 ق) تا محیط اعظم (13 ق) با تکیه بر کتاب های شاخص در مناطق تحت حکومت اسلام

مفردات، اجزای گیاهی، حیوانی و معدنی هستند که ضمن کاربرد مستقل در درمان، به عنوان پایه ساخت داروهای ترکیبی نیز مورد استفاده قرار می گیرند. یکی از اولین کتاب هایی که در سرزمین های اسلامی به موضوع مفردات پرداخته، ماتریامدیکا اثر دیسقوریدوس گیاه شناس قرن اول میلادی است که در قرن 3 قمری به عربی ترجمه شده و آخرین آن ها در قرن 13 قمری با عنوان محیط اعظم به نگارش درآمده است. به دلیل اهمیت مبحث مفردات تا کنون مطالعاتی در این زمینه صورت گرفته، اما هیچ یک به معرفی مجموعه مفردات طی سده های 3 تا 13 قمری در قلمروی سرزمین های اسلامی نپرداخته اند. هدف از مطالعه حاضر، گردآوری اطلاعات کتاب شناسی و محتوایی این آثار از قرن 3 تا 13 قمری است.

مواد و روش ها:

پژوهش توصیفی-تحلیلی حاضر به روش کمی دوره‏پژوهی و از طریق جست‏وجو در فهرست‏واره ها و منابع الکترونیک برای یافتن آثار تالیف‏یافته در سیر زمانی قرون 3 الی 13 قمری انجام شد. سپس آثار شاخص و برجسته در مناطق تحت حکومت اسلام، بر اساس معیارهای مشخص، برگزیده و به صورت مجزا و اساسی مطالعه شدند.

یافته ها:

در طول 10 سده مذکور، 192 اثر در زمینه مفردات نگارش یافته است. از میان آن ها و بر اساس معیارهای مشخص، 31 اثر به عنوان آثار برجسته شناسایی شده‏اند که در 20 اثر به صورت اختصاصی به مبحث مفردات، 6 اثر به مفردات و قرابادین توام با یکدیگر و در 5 اثر دایره المعارف گونه، به مفردات در کنار سایر موضوعات پزشکی پرداخته‏ شده است.

بحث و نتیجه گیری:

بر اساس مطالعات صورت گرفته این نکته استنباط می شود که تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در قلمروی سرزمین های اسلامی، روند تالیف کتب مفردات را متوقف نساخته و هرچند با کمیت های متفاوت اما در طول این 10 قرن ادامه یافته است.