تعامل انسان و منابع آب در بخش کشاورزی ایران: یک شناخت نظری-تاریخی

تعامل انسان و منابع آب یکی از زیربناهای اصلی شکل گیری مناسبات اجتماعی واقتصادی در ایران می باشد و درک مفهومی سیر تحولات آن، نقش مهمی در شناخت علل چالش های کنونی منابع آب دارد. هدف تحقیق حاضر، شناخت و تحلیل تعامل انسان و منابع آب در بخش کشاورزی ایران با  یک رویکرد نظری-تاریخی است که به شیوه توصیفی-تحلیلی نگاشته شده است. در این مطالعه، تلاش شده است تا نظریه های «شیوه تولید آسیایی»، «نهادهای اجتماعی» و «تغییرات اجتماعی (نظریه ابن خلدون و نظریه مارکس)» با یکدیگر تلفیق شوند تا فرآیند پیدایش و تحولات تعامل انسان و منابع آب ترسیم گردد. علاوه بر نظریه های مذکور، از داده های ثانویه و مطالعات پیشین به منظور تشریح تغییرات منابع آب در طول زمان استفاده شد. یافته ها نشان داد، محدودیت منابع آب زمنیه ساز شکل گیری شیوه تولید آسیایی (سازمان های کار گروهی و حکومت مرکزی) بوده است که مهم ترین خصیصه های نهادی آن، یعنی استبداد شرقی، قوم گرایی و پدرسالاری در یک چرخه تکرار شونده در طول تاریخ تقویت شده اند. تعامل انسان و منابع آب طی دو جهش اصلی یعنی جنبش مشروطه و اصلاحات ارضی دگرگون شد و تلاش بر این بود که نهادهای نوین (قوانین مبتنی بر حقوق و مدیریت مبتنی بر قوانین) جایگزین نهادهای سنتی (استبداد شرقی، قوم گرایی و پدرسالاری) شود. اما به نظر می رسد یک همزیستی گاه مسالمت آمیز و گاه قهرآمیز بین نهادهای سنتی و نوین شکل گرفته است. همچنین، تلاش برای نهادینه سازی و بازتنظیمی مکانیزم های تعامل انسان و منابع آب سبب یک بی نظمی نظم یافته شده است که سر منشاء مهمی برای بحران آب در ایران محسوب می گردد.