بازنمایی مسائل اجتماعی جنگ ایران و عراق در نمایشنامه‌های ایرانی

جنگ تحمیلی عراق و دفاع یکپارچه مردم ایران از سرزمین و اعتقاداتشان، از مهم ترین رخدادها در تاریخ معاصر ایران است که ابعاد اجتماعی پیچیده و چندوجهی دارد. یکی از بسترهای بازتاب دهنده روند تحول صورت بندی های گفتمانی این رخداد، متون نمایشی است. در این پژوهش که برپایه الگوی تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف انجام گرفته است، شخصیت های محوری نمایشنامه های وقت وصال (حسین جعفری)، چکه؛ صدای دریا (محمدمهدی رسولی)، کانال کمیل (سیدحسین فدایی حسین) و 31/6/77 (علیرضا نادری)، با هدف دستیابی به مولفه های بنیادین گفتمانی و نحوه تعامل با وجوه اجتماعی مسئله جنگ، تجزیه وتحلیل شدند. این نمایشنامه ها، در فاصله زمانی سال های 1359 تا 1384 منتشر و توسط گروه های شاخص اجرا شده و همچنین منتخب جشنواره های معتبر داخلی بوده اند. یافته های این پژوهش، آشکارکننده سه گفتمان محوری درزمینه نحوه بازنمایی رزمندگان و پیامدهای مربوط به آن است: گفتمان جنگ و ایدیولوژی انقلابی، گفتمان دفاع مقدس و گفتمان پسا/ضدجنگ. در بطن گفتمان نخست، تصویری خودتجویزگرانه از رزمندگان در تبیین رویکرد انقلاب اسلامی، تاریخ تشیع و دفاع از سرزمین و همسو با گفتمان حاکم عرضه می شود. در مرحله دوم و پس از تداوم و گسترش محدوده فرهنگی جنگ، این رویکرد، به گونه ای خودبیان گری معرفت شناختی و الوهی بدل می شود و جلوه های دینی و عرفانی در آن پررنگ تر می گردد، اما پس از پایان جنگ و بروز تغییرات وسیع اجتماعی، نگاهی انتقادی شکل می گیرد که در برزخ حفظ ارزش ها و یا مقابله با مصادره به مطلوب گفتمان دفاع مقدس معلق است و درنهایت جایش را به رویکردی نقادانه و پرسشگرانه می دهد که از طریق آنتروپی گفتمان حاکم، شکلی متفاوت را با دانش زمینه ای رویداد جنگ عرضه می کند.