زروان باوری در کیش مانوی

پیدایش و گسترش شتابان کیش نوظهور مانوی در سده سوم میلادی با استفاده از ابزارهای متعدد و متنوع تبلیغ دینی که حاصل نبوغ پدیدآورنده اش بود، نه تنها قلمرو شاهنشاهی ساسانی بلکه بخش هایی از سرزمین های امپراتوری روم در شرق و در مجاورت مرزهای ایران شهر و قسمت هایی از آسیای میانه، چین و شبه جزیره عرب را نیز در بر گرفت. یکی از شیوه های اثرگذار تبلیغی مانی و جانشینانش بهره گرفتن از باورهای شایع و رایج توده مردم و یکسان انگاری با آنها بود. باورهای آیین زروانی در قالب آموزه های دینی زردشتی، در اغلب نواحی فلات ایران، با اقبال در بین مردم مواجه شده بود. مانی با فراست از این ظرفیت برای باورپذیرکردن آموزه های کیش خود استفاده کرد. مبانی زروان باوری را می توان مشخصا در اصل دوبنی یا ثنویت و نیز اعتقاد به سه دور زمانی در کیش مانوی جست وجو کرد. همین طور پاره ای از پایه های اخلاقی محل توجه مانویان از باورهای زروانی متاثر بوده است. از سوی دیگر، نفوذ باورهای زروانی در کیش مانوی به شکلی حتی به تقسیمات سازمان دینی آن نیز راه یافته بود، اگرچه تعابیری در برخی متون متاخر مانوی هست که به نظر می رسد پیروان این کیش بعدها از اعتقادات زروانی اسلاف خود، نظیر باور به هم ریشه بودن اصل خیر و شر (اهورمزدا و اهریمن)، توبه کرده اند.