ارزیابی تنوع مورفولوژیکی اکوتیپ های مریم گلی خلیجی (Salvia santolinifolia Boiss.) رویش یافته در استان هرمزگان

سابقه و هدف:

 مریم گلی خلیجی (Salvia santolinifolia Boiss.) گیاهی چندساله و معطر از خانواده نعناع می باشد که به صورت خودرو در جنوب ایران می روید. اهالی بومی از این گیاه در درمان بواسیر، چربی خون بالا، التهاب و اسهال استفاده می کنند. با توجه به اینکه مریم گلی خلیجی پراکنش محدودی در کشورمان دارد و از طرف دیگر، مردم به صورت گسترده ای از رویشگاه های طبیعی اقدام به برداشت بی رویه آن می نمایند و نیز با توجه به خشکسالی اخیر، توجه خاص و روزافزون به حفظ ذخایر توارثی این گیاه بیش از پیش احساس می شود. در پژوهش حاضر، تنوع مورفولوژیکی برخی از اکوتیپ های مریم گلی خلیجی در استان هرمزگان براساس صفات رویشی و زایشی با هدف تعیین برنامه های اصلاحی و بررسی پتانسیل های این گیاه در رویشگاه طبیعی جهت تدوین گام های اهلی سازی آن مورد ارزیابی گرفته است.

در این پژوهش، به منظور بررسی تنوع ژنتیکی برخی از اکوتیپ های گیاه دارویی مریم گلی خلیجی با استفاده از نشانگرهای مورفولوژیکی، تعداد 120 ژنوتیپ متعلق به چهار اکوتیپ از این گیاه در استان هرمزگان در مرحله گلدهی در زمستان سال 1396 و بهار سال 1397 انتخاب و جمع آوری شد. جهت بررسی صفات ظاهری، 20 صفت رویشی و زایشی مهم از نظر اصلاحی از قبیل ارتفاع گیاه، طول و عرض برگ، وزن خشک، تعداد انشعاب از قاعده، تعداد گل آذین، طول گل آذین و تعداد گل در گل آذین در قالب طرح آشیانه ای مورد بررسی قرار گرفت. داده ها با استفاده از نرم‎افزارهای آماری SAS، R و SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند و به-منظور گروه بندی اکوتیپ ها، تجزیه خوشه ای به روش Ward و تجزیه به عامل ها با استفاده از روش چرخش وریماکس انجام شد.

نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که در بین چهار اکوتیپ مریم گلی خلیجی از نظر صفاتی مانند ارتفاع گیاه، قطر تاج پوشش، تعداد انشعاب از قاعده، تعداد انشعاب فرعی، طول و عرض برگ و طول گل آذین در سطح احتمال 1 درصد و قطر ساقه اصلی در سطح احتمال 5 درصد اختلاف معنی داری وجود داشت. شاخص های تنوع ژنتیکی جهت تخمین تنوع درون اکوتیپ شامل مارگالف، شانون- وینر و سیمپسون نشان داد هر چهار اکوتیپ از تنوع درون اکوتیپی بالایی برخوردار بودند. در بین 120 ژنوتیپ مورد بررسی، تعداد انشعاب از قاعده، قطر تاج پوشش (سانتی متر)، تعداد انشعابات گلدار، وزن خشک (گرم) و وزن تر (گرم) به ترتیب با مقادیر 25/58، 11/50، 64/49، 54/48 و 43/47 درصد دارای بیشترین تنوع بودند. بیشترین میزان ارتفاع بوته در اکوتیپ سیرمند، بیشترین قطر تاج پوشش گیاه و تعداد انشعاب از قاعده در اکوتیپ قطب آباد، بیشترین ابعاد برگ در دو اکوتیپ سیرمند و قطب آباد و بیشترین طول گل آذین در اکوتیپ دو راهی میمند بودند. نتایج ضرایب همبستگی ساده صفات نشان دهنده وجود همبستگی های مثبت و منفی معنی دار بین برخی از صفات مهم بود. در تجزیه به عامل، شش عامل اصلی شناسایی شد که این شش عامل 44/68 درصد از کل تغییرات بین داده ها را توجیه کردند. تجزیه کلاستر، چهار اکوتیپ را به دو گروه مستقل تقسیم کرد؛ به طوری که دو اکوتیپ سیرمند و دو راهی میمند در یک گروه و دو اکوتیپ آبماه و قطب آباد در گروه دیگر قرار گرفتند.

نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد در بین اکوتیپ های مورد بررسی از نظر ویژگی های مورفولوژیکی تنوع قابل ملاحظه ای وجود داشت که نشان دهنده پتاسیل ژنتیکی بالا در بین آنها در استان هرمزگان به عنوان یکی از مراکز پراکنش آن در ایران می باشد. از این رو متخصصین اصلاح گیاهان دارویی با شناسایی ظرفیت ژنتیکی صفات مرتبط با اهداف اصلاحی مهم این گونه می توانند اقدام به جمع آوری ذخایر توارثی مورد نیاز نمایند تا از اکوتیپ های برتر شامل سیرمند و دو راهی میمند در پروژه های اهلی سازی و اصلاحی به منظور ایجاد ارقام مرغوب و مطلوب متناسب با نیاز صنایع مختلف استفاده کنند.