گونه شناسی خانه های تاریخی در بافت قدیم شهر اردبیل

یکی از عناصر اصلی باقی مانده از بافت کهن شهر اردبیل، خانه های تاریخی است. با توجه به شیوه زندگی و رشد شهر نشینی در طی سالیان اخیر، بسیاری از این بناها تخریب و یا در معرض نابودی قرار گرفته اند. با توجه به این امر، معرفی و گونه شناسی خانه های تاریخی شهر اردبیل و عناصر کالبدی و نگرش های فرهنگی و اجتماعی بر ساخت آن ها ضروری است. روش تحقیق به صورت تاریخی-تحلیلی بوده و گرد آوری اطلاعات برپایه مطالعات کتابخانه ای و میدانی است. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ گویی به این پرسش هاست؛ از نظر کالبدی خانه های این شهر را به چند گونه می توان تقسیم کرد؟ چه ویژگی هایی بر ساختار کلی آن ها تاثیرگذار بوده اند؟ نتایج پژوهش حاضر دسته بندی خانه های تاریخی شهر براساس ویژگی های پلان و شکل حیاط، جهت گیری بنا و تالار اصلی، مشخصات سردر خانه ها و نحوه ورود به فضاهای مختلف بنا، اهمیت بازشوها و نسبت اندازه آن ها، مصالح و سازه و تزیینات به کار رفته در آن ها است. بر این اساس می توان آن ها را از لحاظ گونه شناسی به چهار دسته تقسیم بندی کرد: دوره قاجار با فرم درون گرایی، شامل گونه اول: خانه هایی با طرح حیاط صلیبی شکل با بافت فشرده و تودرتو، گونه دوم: خانه های چند قسمتی با چند حیاط و یا نمای اصلی، در دو مورد در کنار فضاهای تجاری. گونه سوم: خانه هایی با طرح ایوان دار با داشتن تناسب بازشوی بزرگ. گونه چهارم: در دوره پهلوی اول با فرم برون گرایی، بناهایی با استقرار توده حجمی در یک سمت بالاتر از سطح حیاط، با تاکیدبر اهمیت به نمای بیرونی بنا؛ هم چنین الگوهای فرهنگی و اجتماعی مانند: توجه بر رعایت اصل محرمیت در قسمت های مختلف بنا، تفکیک فضاهای ساختمانی در مقیاس عظیم با دارا بودن فضای عمومی، خصوصی و خدمه و در مقیاس کوچک تر، به صورت بناهایی با آذین بندی زیاد و یا ساده نشان از رتبه بندی اجتماعی صاحب خانه ها می رساند. در خانه های دوره پهلوی در الگوهای فرهنگی و اجتماعی تغییرات عمده ای به وجود آمد، الگوبرداری از معماری غربی؛ در مواردی چون: حذف حیاط اندرونی، توجه به تزیینات بیرونی بنا و استفاده از پله های داخلی به صورت آشکار و برروی محور میانی خانه قابل مشاهده است.