فهمی: تذکره‏ نویسی گمنام از ماوراءالنهر: (تذکره فهمی و تبیین اهمیت آن در تاریخ ادب فارسی در ماوراءالنهر)

ملا عبدالمطلب خواجه متخلص به فهمی (فوت پس از 1286ق) تذکره‏نویس ماوراءالنهری است. درباره این شخصیت اطلاعات بسیار اندک و بعضا نادرست در منابع کشورهای تاجیکستان و ایران دیده‏ می‏شود. مسئله اصلی این پژوهش معرفی تذکره و تذکره‏نویس، طبقه‏بندی معیارهای تذکره‏نویسی و تحلیل دیدگاه‏های انتقادی وی در تذکره است. نگارنده برای تبیین این مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا و استناد به دستاوردهای رویکرد ژانری به متن به دنبال یافتن پاسخ برای پرسش‏های زیر است: فهمی‏ کیست، تذکره وی دارای چه ویژگی‏هایی است و مولف چه دیدگاه‏های انتقادی دارد؟ این تذکره چه نقشی در جریان تذکره‏نویسی و تاریخ ادب فارسی در ماوراءالنهر ایفا کرده است؟ نتایج تحقیق نشان داد تذکره فهمی تذکره مستقل منثور عمومی ناتمام به فارسی است که در سده سیزدهم قمری به فرمان حاجی ملا محمد توقسابه، از سپاهیان وقت بخارا، تالیف شده است. دیدگاه‏های انتقادی مولف را می‏توان در ذیل چهار عنوان «تاریخی تحلیلی، اخلاقی، سیاسی اجتماعی، و بلاغی جمال‏شناسانه» تحلیل کرد. این تذکره به‏رغم ناتمام بودن، اطلاعات ذی‏قیمتی از ادب فارسی و جریان‏های فکری و عرفانی دوره خود را ثبت کرده است که در روند نگارش تاریخ ادییات فارسی در ماوراءالنهر شایان اهیمت است.