کلیدر، همنشینی شعرگونگی و رئالیسم: نگاهی دوباره به تاریخ رمان فارسی

رمان کلیدر نوشته محمود دولت آبادی، بی آنکه در ژانر رمان عامه پسند قرار گیرد، یکی از معروف ترین و پرخواننده ترین رمان های فارسی است. یکی از شاخصه های بسیار بحث برانگیز این رمان زبان آن بوده است که به نظر می رسد از جهات گوناگون با زبان رمان و رمان ریالیستی هم خوانی ندارد. در مقاله پیش رو، بر اساس نظریات وات (1957) درباره ویژگی های رمان و تمایزات این نوع ادبی نوظهور در سده هجدهم میلادی با انواع ادبی پیش از آن، انطباق کلیدر با شش مولفه شامل پرداختن به جزیی ها، پیرنگ، توصیف، شخصیت، زمان، و مکان، به طور خلاصه، و مولفه زبان با تفصیل بیش تر بررسی شده است. این بررسی نشان می دهد که کاربرد نقش ادبی زبان در کلیدر به اندازه ای است که این اثر را می توان بازتاب شعرگونگی در رمان فارسی دانست. همچنین، کلیدر از لحاظ تطابق با شش مولفه دیگر رمان نیز در حالت میانه قرار می گیرد و در نتیجه، می توان گفت نه به طور کامل به سنت های پیشامدرن قصه نویسی فارسی وفادار مانده و نه به طور کامل از الگوهای رمان و مشخصا رمان ریالیستی پیروی می کند. با توجه به تاریخ پایان نگارش کلیدر (1362 ش.) و تاریخ انتشار نخستین مجلد آن (1357 ش) و استقبال قشرهای گوناگون جامعه ایرانی از این رمان، که در میانه سنت و تجدد معلق بوده است، می توان نتیجه گرفت که ساختار معلق کلیدر تابع وضعیت جامعه ایرانی و بازنمای آن است و از این جهت، می توان آن را در پیوند با ریالیسم نیز تفسیر کرد.