حدیث شبلی در اسرار حج؛ روایت شیعیان یا حکایت صوفیان؟

در برخی از متون متاخر شیعه، گفت وگویی میان امام زین العابدین (ع) با شخصی به نام «شبلی» نقل شده که در آن، امام (ع) به تاویل مناسک حج و اسرار معنوی آن با صبغه عرفانی پرداخته است. این روایت از زمانی که محدث نوری آن را در «مستدرک الوسایل» نقل کرده، مورد توجه و استناد نویسندگان معاصر شیعه قرار گرفته است. با این حال، درباره این روایت، ابهامات متعددی در زمینه سند، اعتبار و ماهیت شخص مورد خطاب امام (ع) وجود دارد که نویسندگان شیعه درباره آنها به نتیجه قطعی و روشنی نرسیده اند. یافته های این پژوهش، نشان دهنده آن است که در متون نسبتا کهن صوفیان و گاه سایر منابع عامه، تحریرهای متفاوتی از این گفت وگو، اما با ساختاری مشابه آن، وجود دارد که در بیشتر آنها تاویل عرفانی مناسک حج از زبان یکی از مشایخ صوفیه، در قالب گفت وگویی میان جنید بغدادی و مرید وی ابوبکر شبلی، دو صوفی برجسته مکتب تصوف بغدادی در سده های سوم و چهارم هجری، یا میان شبلی و صوفی دیگری روایت شده است و تحریر شیعی و مفصل تر آن، احتمالا در دوره ای متاخر، به شکل گفت وگوی میان شبلی و امام زین العابدین (ع) به متون شیعه راه پیدا کرده است.