بررسی های باستان شناسی بخش مرکزی و مزایجان شهرستان بوانات

حوضه رودخانه بوانات در شمال شرق حوزه فرهنگی فارس واقع شده است؛ این منطقه به واسطه شرایط زیست محیطی مناسب از جمله آب دایم و زمین های مستعد کشاورزی، از گذشته دارای قابلیت های فراوان برای زندگی اجتماعات انسانی بوده است. این پژوهش بر پایه پرسش هایی مربوط به شناخت استقرارهای دوره های مختلف این حوضه، گونه شناسی آثار، عوامل تاثیرگذار بر شکل گیری استقرارها و برهمکنش های فرهنگی با مناطق هم جوار انجام شده است و قصد بر آن دارد تا چشم اندازی فرهنگی از استقرارهای انسانی گذشته این حوضه ارایه نماید. بررسی میدانی این حوضه در سال 1394 ه‍.ش. به صورت پیمایشی انجام گرفت که در نتیجه منجر به شناسایی 200 اثر شد که براساس مواد فرهنگی سطحی از دوره نوسنگی تا قرون متاخر اسلامی قابل تاریخ گذاری هستند؛ در این بین با توجه به دست آمدن مواد فرهنگی شاخص، مانند سفال و یا کتیبه از برخی محوطه و بناها تاریخ گذاری دقیق صورت گرفت؛ اما در برخی از آثار مانند آسیاب و یا نقوش صخره ای تنها به اسلامی بودن آن ها اشاره شده است؛ هرچند برخی از محوطه ها دارای چند دوره فرهنگی هستند. طی بررسی های صورت گرفته مشخص گردید قدیمی ترین استقرار مربوط به نیمه دوم هزاره هفتم پیش ازمیلاد و هم زمان با دوره موشکی در فارس است؛ پس از آن از دوره های جری و شمس آباد استقراری شناسایی نشد. مجددا از دوره باکون تا بانش شاهد استقرارهایی در این حوضه هستیم. به نظر می رسد تغییرات اقلیمی، یکی از دلایل اصلی شکل گیری استقرار دوره نوسنگی و هم چنین متروک شدن این حوضه در نیمه دوم هزاره چهارم پیش ازمیلاد است. از دوره هخامنشی تا به امروز استقرارهای مختلفی در این منطقه شناسایی شده است که سه عامل رودخانه، زمین های حاصلخیز و شیب عوامل تاثیرگذار در شکل گیری استقرارها بوده اند. این آثار را به لحاظ ماهیت و ریخت شناسی کلی می توان به تپه و محوطه ، ماندگاه ها، بنا، قلعه، پل ها، گورستان (قبور سنگی دوران تاریخی و قبور دوران اسلامی)، معادن و محوطه های سرباره، آسیاب و نقوش صخره ای تقسیم کرد. با توجه به شواهد موجود، ازجمله: موقعیت مکانی، وسعت، میزان و تراکم آثار سطحی، می توان این آثار را به استقرارهای دایم و فصلی نسبت داد.