گزارش نژاد پرآزار (TTKSK (Ug99 قارچ Puccinia graminis f. sp. tritici از شمال غرب ایران (منطقه هشترود)

زنگ ساقه یا زنگ سیاه با عامل (Pgt) Puccinia graminis f. sp. tritici یکی از بیماری های مهم قارچی گندم در جهان به شمار می آید. تاکنون نژادهای فیزیولوژیک متعددی از قارچ Pgt (بیش از 200 نژاد متفاوت از لحاظ الگوی بیماری زایی) در سطح جهان شناسایی شده است. یکی از نژادهای بس یار پرآزار این قارچ، نژاد (Ug99) TTKSK می باشد که روی ژن مقاومت Sr31 گندم پرآزاری داشته و اولین بار در سال 1998 در اوگاندا مشاهده شد. ژن Sr31 بیش از 40 سال سبب ایجاد مقاومت گندم نسبت به بیماری زنگ ساقه در جهان شده بود تا جایی که تصور می شد این بیماری در حال ریشه کن شدن می باشد. با ظهور نژاد Ug99 خسارت های بسیار زیادی به محصول گندم تحمیل شد (Pretorius et al. 2000). نژاد Ug99 پس از اوگاندا در سال 2002 از کنیا، در سال 2003 از اتیوپی و در سال 2006 از یمن گزارش شد. شواهد ورود این نژاد از سال 2001 در ایران وجود داشت، اما احتمالا به علت مساعد نبودن شرایط محیطی برای استقرار و گسترش آن، گزارش رسمی این نژاد تا سال 2007 به تاخیر افتاد (Nazari et al. 2009). مسیر فرضی حرکت و مهاجرت این نژاد از قاره افریقا به سمت آسیای میانه و شبه قاره هند از طریق ایران می باشد. نژاد Ug99 در سال 1386 (2007 میلادی) از مناطق بروجرد و همدان، در سال 1388 از مناطق اهواز و دشت آزادگان استان خوزستان، در سال1390 مجددا از بروجرد و در سال 1392 از کلاردشت استان مازندران گزارش گردید (Patpour 2013). در سال 1395 نمونه های برگ و ساقه‌ آلوده به بیماری زنگ ساقه از مناطق مختلف کشور جمع آوری شدند و پس از انتقال به گلخانه‌ زنگ ساقه موسسه تحقیقات اصلاح تهیه نهال و بذر کرج، مراحل جداسازی، خالص سازی و تکثیر جدایه ها انجام یافت. از هر یک از نمونه‌ها سه جدایه تک جوش شده تکثیر گردید. به منظور تعیین نژاد جدایه ها از مجموعه‌ 20 تایی ارقام استاندارد و افتراقی آمریکای شمالی و از روش کددهی Jin et al. (2008) استفاده شد. تیپ آلودگی ژنوتپ های افتراقی 14روز پس از مایه زنی براساس مقیاس تغییر یافته صفر تا چهار McIntosh et al. (1995) ثبت گردید. نتایج نشان داد نژاد مربوط به جدایه‌ Pgt جمع‌آوری شده از منطقه‌ هشترود استان آذربایجان شرقی (شمال غرب کشور) (Ug99) TTKSK می باشد. برای اطمینان بیشتر، تک جوشی از روی ژنوتیپ افتراقی Sr31/6*LMPG حامل ژن Sr31 مجددا تکثیر و تعیین نژاد گردید. در کنار ژنوتیپ های افتراقی بین المللی از ارقام تجاری شیرودی، فلات و MV17 که وجود ژن Sr31 با استفاده از نشانگرهای مولکولی اختصاصی در آنها قبلا تایید شده بود (Patpour 2013)، نیز استفاده شد. با توجه به ظهور مجدد تیپ آلودگی بالا (3+ تا 4) بر روی ژنوتیپ های افتراقی زنگ ساقه حامل ژن Sr31 و ارقام تجاری مذکور، حضور نژاد (Ug99) TTKSK در منطقه مذکور تایید گردید (شکل 1). از آنجا که در گذشته زنگ ساقه در اقلیم سرد کشور از اهمیت چندانی برخوردار نبوده، طبق بررسی های انجام یافته، ارقام و لاین های گندم مقاوم به بیماری زنگ ساقه در اقلیم سرد محدود می باشند (Patpour 2013). چنانچه هرچه زودتر اقدامات عملی برای مقابله با نژاد Ug99 و واریانت های احتمالی آن صورت نگیرد، همه گیری و خسارت زنگ ساقه به شرط وقوع شرایط محیطی مساعد بسیار محتمل بوده و گسترش این بیماری در کشور می تواند امنیت غذایی را در ایران و کشورهای واقع در مسیر مهاجرت این نژاد تهدید نماید. براساس گزارش سازمان خوار و بار جهانی (فایو) در صورت عدم کنترل و گسترش نژاد Ug99 و واریانت های احتمالی آن تولید جهانی محصول گندم به طور مستقیم تا 37 درصد در خطر کاهش قرار می گیرد (Anonymous 2014).