مطالعه روابط فضایی اجتماعی در الگوی مساجد چهارایوانی ایران (مطالعه موردی: مساجد جامع اصفهان، اردستان، قزوین و زواره)

مسجد در جایگاه یکی از مهم ترین ارکان هویت شهر اسلامی، در صدر اسلام، به عنوان اولین نهاد اجتماعی دارای کارکردهای چندی بود؛ به گونه ای که افزون بر مهم ترین کارکرد آن (عبادت)، فعالیت های آموزشی، نظامی و اجتماعی نیز در آن جریان داشت. یکی از وجوه روابط زنده و تعاملات پویای مسجد در گذشته، ویژگی های فضایی معماری و نوع روابط فضایی آن بوده است که متاسفانه مشاهدات در اکثریت مساجد امروزی حاکی از، روابط و تعامل اجتماعی ضعیف در آن ها می باشد.  

چگونگی تاثیر چیدمان، ارتباط فضایی و هم نشینی ساختاری هر یک از عناصر مسجد، شامل ورودی، حیاط، شبستان ها، ایوان و گنبدخانه  و نقش هر یک بر روابط اجتماعی در مساجد می باشد.

  شناخت روابط فضایی موجود در مساجد چهارایوانی است که می تواند از مولفه های ساختار فضایی، تداوم ساختاری و برخی از پارامترهای نحوفضا نظیر انتخاب، اتصال، عمق و هم پیوندی فضاهای اصلی مسجد تاثیر بپذیرد. بنا به نظریه چیدمان فضایی، ترتیب قرارگیری فضا ها در کنار یکدیگر، تاثیری مستقیم بر نحوه استفاده از فضا دارد و می تواند زمینه ساز روابط اجتماعی باشد. فرایند این پژوهش، چهار نمونه از مساجد جامع چهارایوانی (قزوین، اردستان، زواره و اصفهان) را مورد بررسی قرار داده است.

تحلیل محتوا و راهبرد استدلال منطقی، نشان می دهد که بخشی از مهم ترین مفاهیم مرتبط با ویژگی های فضایی معماری، ذیل مفهومی فراگیر با عنوان «روابط فضایی» قابل سازمان دهی هستند. در این راستا، پس از تبیین و ساختاربخشی به مفاهیم موردنظر، با به کارگیری ابزارهای تحلیلی، این مفاهیم بر روی نمونه های شاخص از مساجد جامع، به آزمون گذاشته شده اند.  

نشانگر آن است که نوع و ارتباط زنجیره ای از فضاها که در پیوستگی و هم نشینی ساختاری و بصری شکل می گیرند، به منظور استمرار سلسله مراتب دسترسی به بخش های مختلف بنا و داشتن ساختار منسجم و تقسیمات کارکردی فضا می توانند در گشایش یا محدود کردن روابط اجتماعی تاثیرگذار باشند، از طرفی وجود و چیدمان عناصر حیاط، ایوان و تناسبات فضاها در ساختار درونی مساجد چهار ایوانی و در سازمان فضایی سبب افزایش رده بندی فضایی گردیده است که  نتایج این امر نشان دهنده موجب افزایش قابلیت انتخاب، ارتباط فضایی، نفوذپذیری و شکل گیری عرصه ها و آستانه های متنوع تری می شود که درنتیجه کاربران طیف فضایی ملموس تری از حریم های فضایی شامل خلوت تا فضای جمعی را تجربه خواهند کرد که میزان مطلوبیت از استفاده پذیری فضا را محقق می کند.