بررسی جایگاه معماری دارالحفاظ در یادمان‏های معماری؛ مطالعه موردی دارالحفاظ مجموعه مذهبی شیخ صفی‏ الدین اردبیلی

در معماری تشکیلات خانقاهی-آرامگاهی و زیارتگاهی عصر ایلخانی تا تیموری، کم تر فضایی به لحاظ شکل گیری و ارتباط آن با تلاوت قران، قابل مقایسه با معماری دارالحفاظ ها و دارالتلاوه هاست. با وجود اهمیت دارالحفاظ ها در ایجاد سبک نوین مقبره‏سازی اسلامی، شکل‏گیری و جایگاه آن در تاریخ معماری ناشناخته مانده‏است. در پژوهش حاضر، که به روش توصیفی-تحلیلی با رویکرد تاریخی فرهنگی انجام یافته است، دلیل بنیاد دارالحفاظ ها در مراکزی چون مشهدالرضا(ع)، اردبیل، سلطانیه، تبریز و مزار شریف، بررسی و تبیین شده است. پرسش های اصلی تحقیق؛ فلسفه شکل گیری دارالحفاظ چیست و عصر پرشکوه این فضاها کدام دوره است؟ چه وجه اشتراک بین دارالحفاظ اردبیل با دیگر دارالحفاظ‏ها وجود دارد؟ تجلی دارالحفاظ چه تاثیری در روند شکل پیری فضاهای معماری گذاشت؟ دارالحفاظ های ربع رشیدی و سلطانیه ،متعلق به سده هشت، و بقعه شیخ صفی‏الدین اردبیلی و مشهدالرضا(ع) به ترتیب مربوط به دوره‏ آل‏جلایری و عصر تیموری از قدیمی ترین نمونه های طراحی قمداد می‏شوند. دارالحفاظ ها، نه تنها ابداعی خلاقانه در یادمان های آرامگاهی، در گذار از تشکیلات خانقاهی-آرامگاهی به مراکز زیارتی هستند، بلکه نقش موثر در ارتقاء معنویت در مراکز آرامگاهی و زیارتگاهی داشتند. این فضاها، در ارتباط منسجم بخش‏های گوناگون معماری و انتظام بخشیدن به موضوع زیارت و برگزاری مناسک و تلاوت قرآن و خواندن زیارتنامه نقش اساسی داشتند. دارالحفاظ تشکیلات خانقاهی-آرامگاهی شیخ صفی‏ با بیش‏ترین کتیبه‏های قرآنی و حدیثی متعلق به سده های هشت و یازده هجری و نگارینه های تمثیلی و عرفانی آن، تاثیر دوسویه معماری و مفاهیم عرفانی را در طراحی چنین فضاهای قدسی و ارتقا معنویت به نمایش گذاشته است.