از غروب تیسفون تا طلوع تهران: پیامدهای اجتماعی-سیاسی رویدادهای اقلیمی خشک در ایران

در طول تاریخ، همیشه دگرگونی‌های آب‌وهوایی و محیطی محرک نیرومندی برای بسیاری از جنبش‌های اجتماعی، به منظور سازگاری و حفظ بقا بوده‌اند. این پژوهش با هدف کلی بررسی ارتباط تنش‌های عمده‌ی اجتماعی-سیاسی با رویدادهای اقلیمی خشک، قصد دارد درباره‌ی تاثیرپذیری انسان از اقلیم طی دوران اسلامی بحث کند. به این منظور، برای بازسازی اقلیم 1500 سال گذشته، نتایج تعدادی از پژوهش‌های دیرین‌اقلیم با وضوح بالا در خاورنزدیک و آسیای مرکزی ارایه می‌شوند و در ادامه، با توجه به زمان وقوع رویدادهای خشک، مهم‌ترین رخدادهای اجتماعی-سیاسی ایران از انحطاط و فروپاشی امپراتوری ساسانی تا آغاز سلسله‌ی قاجار بررسی می‌گردند. پرسش اصلی درباره‌ی پیوند احتمالی وقایع مهم تاریخی با رویدادهای اقلیمی است. بر اساس پژوهش‌های دیرین‌اقلیم، از اواسط هزاره‌ی اول میلادی تا اواسط سده‌ی نوزدهم میلادی دو دوره‌ی طولانی‌مدت کاهش انرژی خورشیدی به وقوع پیوسته که منجر به بروز رویدادهای سرمایشی شده است. دوره‌ی اول، موسوم به سرمایش اوایل قرون وسطی و دوره‌ی دوم، با عنوان عصر یخبندان کوچک شناخته می‌شود. بین این دو رویداد، دوره‌ی گرمایش قرون وسطی رخ داده است. این تغییرات اقلیمی با افزایش فراوانی و شدت خشک‌سالی‌ها بر تعادل و نظم اجتماعی-سیاسی جوامع اثرگذاشته و عواقبی همچون قحطی، مهاجرت، اپیدمی و افزایش خشونت را در پی داشته‌اند. این بررسی نشان می‌دهد، یکی از مهم‌ترین چالش‌های تاریخی ایران هجوم مکرر قبایل کوچرو-گله‌دار آسیای مرکزی در دوره‌های سرد و خشک بوده است. به نظر می‌رسد، در دوره‌های پرتنش تغییر اقلیم، حکومت‌های ایرانی توان مدیریتی و تسلط خود بر اوضاع را از دست داده بودند.