بررسی جایگاه سواد اطلاعاتی در کتاب های درسی فارسی و نگارش دوره اول متوسطه

 سواد اطلاعاتی عبارتست از ایجاد توانایی در افراد تا بتوانند تشخیص دهند چه وقت به اطلاعات نیاز دارند و همچنین توانایی ذخیره کردن اطلاعات، ارزشیابی و استفاده موثر از آن را در زمان نیاز داشته باشند. آموزش سواد اطلاعاتی از طریق برنامه درسی یکی از مسایلی است که در سال های اخیر مورد توجه برنامه ریزان درسی قرار گرفته است. به این جهت، نظام های آموزشی کشورهای مختلف به طرق متفاوتی سعی در مجهز کردن افراد جوامع به مهارت های سواد اطلاعاتی دارند. در کشور ما نیز توجه به آموزش سواد اطلاعاتی در برنامه های درسی در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش دیده شده است. یکی از دروسی که می توان از طریق آن سواد اطلاعاتی را توسعه داد، درس فارسی و نگارش است. لذا هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی جایگاه سواد اطلاعاتی در کتاب های فارسی و نگارش دوره اول متوسطه بود.

روش پژوهش در این تحقیق، تحلیل محتوا با رویکرد کمی بود. جامعه آماری شامل کتاب های فارسی و نگارش پایه های هفتم، هشتم و نهم دوره اول متوسطه (سال تحصیلی 98-1397) و در مجموع مشتمل بر شش کتاب بود. روش نمونه گیری در این پژوهش، روش نمونه گیری هدفمند و حجم نمونه با جامعه برابر بود؛ زیرا هر شش کتاب مورد تحلیل قرار گرفت. ابزار اندازه گیری، سیاهه وارسی استاندارد سواد اطلاعاتی است که از سیاهه لطفی ماهر (1389) اقتباس شد. این سیاهه شامل هشت مولفه احساس نیاز به اطلاعات و چگونگی بیان آن، جمع آوری اطلاعات و استراتژی های جستجو، درک، درون سازی و ثبت اطلاعات، کاربرد صحیح اطلاعات، سازمان دهی اطلاعات، ارزیابی و تحلیل اطلاعات، کامیابی و تاکید بر جنبه های اجتماعی، اقتصادی و حقوقی اطلاعات است.. برای تجزیه و تحلیل داده ها از شاخص های آمار توصیفی شامل فراوانی، درصد فراوانی، جدول و نمودار استفاده شد.

نتایج حاکی از آن بود که با آن که از لحاظ کمی، به طور متوسط حدود یک سوم از پیام های همه این کتاب ها (45/35 درصد) به مولفه های سواد اطلاعاتی توجه کرده بود؛ به طور صریح و روشن به مولفه های سواد اطلاعاتی پرداخته نشده و مطالب مربوط به سواد اطلاعاتی بیشتر به طور تلویحی در این کتاب ها گنجانده شده بود. در این بین، وضعیت کتاب های نگارش از نظر توجه به سواد اطلاعاتی بهتر از کتاب های فارسی بود و کتاب نگارش پایه هشتم با درصد فراوانی 82/51 رتبه اول و کتاب فارسی پایه هشتم با 84/23 درصد کمترین میزان پیام های سواد اطلاعاتی را دارا بود. در بین مولفه های سواد اطلاعاتی، مولفه چهارم (کاربرد صحیح اطلاعات) رتبه اول را به خود اختصاص داد که بیشترین درصد تعلق گرفت و به مولفه هشتم (تاکید بر جنبه های اجتماعی، اقتصادی و حقوقی اطلاعات) هیچ توجهی نشده بود. همچنین به مولفه های هفتم (کامیابی) و ششم (ارزیابی اطلاعات) نیز توجه بسیار ناچیزی شده بود.

نتایج روشن می سازد که بازنگری این کتاب ها در خصوص پیام های سواد اطلاعاتی برای برنامه ریزان درسی لازم به نظر می رسد. در این راستا پیشنهاد می شود در محتوای این کتاب ها متن ها یا فعالیت هایی تعبیه شود که دانش آموز را به پژوهش کردن و رجوع کردن به منابع مختلف اطلاعاتی تشویق کند. همچنین لازم است تا به شکل صریح تری در این کتاب ها به توسعه مهارت های سواد اطلاعاتی پرداخته شود.