بازنمایی تصویر فرمانروایان و نزاع قدرت در متون داستانی عصر صفوی؛ مطالعه موردی: اسناد و نامه های سیاسی در عالم آرای شاه اسماعیل

هر متنی با اغراض خاصی نوشته می شود و آگاهانه گفتمان، قدرت و سلطه خود را در بین خوانندگان و مخاطبان، رقیبان و مخالفان گسترش می دهد. متون داستانی نیز این گونه اند. از زمره این متون عالم آرای شاه اسماعیل است که روایت حماسی ویژه ای از نحوه به قدرت رسیدن شاه اسماعیل، روند پیوسته و سریع پیشرفت او و تبدیل شدنش به نمادی از قدرت و شجاعت است. یکی از ابزارهای پدیدآور چنین روایتی، نامه هایی است که در فحوای مطالب این کتاب مندرج اند و با بررسی دقیق آنها می توان به اغراض خاص و نحوه تفکر مولف پی برد. در این بررسی با الهام گیری از مدل تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف (در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین) و با توجه به بلاغت فارسی، مدلی با رویکرد بومی طراحی شده است؛ متن در سطح زبانی و بلاغی توصیف شده و با قیاس بین عالم آرا و دیگر منابع این دوره، میزان تاثیر و تاثر هدفمند آنها بررسی و سپس به تبیین اغراض مولف و نزاع های گفتمانی پرداخته شده است. در این نامه ها روند کسب و حفظ قدرت و منازعات میان صفویان با مدعیان داخلی سلطنت، تیموریان، ازبکان، گورکانیان و عثمانی بازنمایی شده است. از نتایج این پژوهش اثبات همبستگی منفی بزرگنمایی و اغراق در نشان دادن شایستگی های فرمانروایی در شاه اسماعیل و در مقابل کم رنگ سازی همین ویژگی ها در مخالفان و رقیبان وی است. روند صعودی قدرت گیری شاه اسماعیل، پس از شکست چالدران متوقف می شود و متن عالم آرا بیشتر به روایت ضعف رقیبان می پردازد. نامه های شخص شاه اسماعیل پس از این واقعه برای القای گفتمان صفوی به نحو چشمگیری کاهش یافته است.