تعدد مبادی معنایی؛ نمونه ای از کاربرد معناشناسی پیش نمونه ای درزمانی در زبان فارسی

مقولات معنایی ساختاری پیش نمونه ای دارند و از معانی کانونی و حاشیه ای تشکیل شده اند. در مرزهای نامتعین این مقولات معانی حاشیه ای و اتفاقی وجود دارند که چندان پایدار نیستند و با گذر زمان از میان می روند. برخی از این معانی ممکن است دوباره در یک دوره زمانی دیگر و مستقل از معنای قبلی ظاهر شوند. گیرارتز (1997) این پدیده را تعدد مبادی معنایی می نامد. تعدد مبادی معنایی از یک سو نشانه خصلت پیش نمونه ای معنا و از سوی دیگر بیان گر خصلت اجتماعی آن است. در این مقاله تعدد مبادی معنایی را در معانی واژه های زبان فارسی نو از سده چهارم تا امروز بررسی کردیم.

برای انجام این پژوهش 10 واژه در حوزه معنایی سیاست و حکومت داری در 113 اثر نثر و نظم فارسی از سده چهارم هجری تا دوران کنونی جستجو شدند و معانی مختلف آنها ضبط گردید. سپس معانی حاشیه ای مشخص شدند و شرایط صدق تعدد مبادی معنایی برای آنها بررسی شد. برای سهولت بررسی، کل این دوران به دوره های صد ساله منطبق بر سده های هجری قمری تقسیم شد، البته جز دوره پس از انقلاب اسلامی که 42 سال است. متون براساس تاریخ تقریبی نگارش به هر دوره تخصیص داده شدند.

 در این پژوهش معانی مختلف 10 واژه آزاد، آزادی، اداره، انقلاب، حکومت، خواجه، دستور، دولت، رژیم و سیاست برای احتمال وجود پدیده تعدد مبادی معنایی بررسی شدند. از این میان پنج واژه آزاد، انقلاب، خواجه، دستور و سیاست دارای معانی حاشیه ای هستند که تکرار آنها می تواند ناشی از پدیده تعدد مبادی معنایی باشد. در مجموع 9 معنای این پنج واژه (چهار واژه نخست هرکدام دو معنا و سیاست یک معنا) در مقطعی از زمان وجود داشته و از بین رفته اند و پس از زمان قابل توجهی (احتمالا) به طور مستقل از وقوع قبلی، بار دیگر کاربرد یافته اند.

 در نتیجه این پژوهش مشخص شد، در معانی پنج واژه در مجموع 9 مورد وجود دارد که می توان تعدد مبادی معنایی به شمار آورد. وجود تعدد مبادی معنایی بدان معنا است که در یک ساختار معنایی پیش نمونه ای یک معنای واحد می تواند در دو زمان مختلف در حاشیه مقوله مفاهیم یک واژه مستقل از هم تولید شود. این امر از یک سو نشان دهنده ویژگی پیش نمونه ای معنای واژگانی و در سطحی خردتر، نشانه مرزهای متزلزل مقوله و معانی حاشیه ای اتفاقی است. علاوه بر این، بعد دیگری از پدیده تعدد مبادی معنایی ناظر بر خصلت اجتماعی معنا است، به این صورت که معنا در خلا وجود ندارد و همچنین به سان ودیعه ای ازپیش نهاده در ذهن همه گویشوران موجود نیست. معنا توسط گویشوران، و چه بسا توسط یک گویشور، تولید می شود و به گویشوران دیگر منتقل می گردد.