تاویل نوینی از روابط سیاسی آقامحمدخان قاجار و زمان شاه درانی

درباره روابط سیاسی آقامحمدخان قاجار و زمان شاه درانی، تاکنون نظرهای متفاوت و متعارضی ابراز شده است؛ به طوری که پژوهشگران افغانستان معاصر، زمان شاه را پادشاهی مستقل با قلمرویی فراتر از قلمرو حقیقی اش در نظر گرفته اند؛ پس بر این اساس از برخی کنش های سیاسی، همچون اعزام سفیر به دربار تهران و نامه نگاری با خان قاجار، تاویل خاصی ارایه کرده اند. در مقابل، شمار درخور توجهی از پژوهشگران ایرانی نیز زمان شاه را فقط حاکمی محلی تلقی کرده اند که به جدایی بخش هایی از خاک ایران مبادرت کرده است. هدف اصلی نوشتار حاضر سنجش و بررسی انتقادی این روایت ها و رسیدن به تاویل جدیدی از این مناسبات است. در این چشم انداز، روایت منابع قاجار و درانی درباره مسئله خراسان و مرزهای طرفین در جانب خراسان و تبادل سفرا بررسی شده است. یکی از پرسش های اصلی این است: آیا همان طور که شمار درخور توجهی از دانش پژوهان اظهار کرده اند، ارزیابی مناسبات آقامحمدخان و زمان شاه بر بنیاد الگوی سلطان-والی امکان پذیر است؟ در پژوهش حاضر با بهره گیری از روش مقایسه ای ، روایت های درانی و قاجاری هم زمان با یکدیگر بررسی و مقایسه می شوند. بر بنیاد همین روش مقایسه ای معتقدیم احمدشاه در جایگاه یکی از سرکردگان سپاه نادرشاه و زمان شاه، نواده احمدشاه، همچون آقامحمدخان درصدد دستیابی به قدرت در ایران بودند نه جدایی از سرزمین مادری. نظریه مقاله حاضر این است که زمان شاه درصدد جدایی از قلمرو ایران نبوده است و نباید رخدادهای دهه های بعد و سیاست های استعماری انگلستان را با عطف به ماسبق، به درانیان مربوط دانست؛ بنابراین گاه تاویل ما از رخدادها بر بنیاد وقایع بعدی شکل می گیرد نه بر بنیاد خود رخداد و افراد درگیر در درون واقعه. در مقاله حاضر روابط زمان شاه و آقامحمدخان قاجار با عنایت به نیت ها و رفتارهای کنشگران همان زمان بازاندیشی می شود.