فراتحلیل مطالعات حوزه مناطق کلان شهری در ایران

امروزه مناطق کلان شهری به مثابه گرانیگاه های قدرتمند اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و به عنوان الگوی غالب شهرنشینی به خصوص در کشورهای در حال توسعه، نقش مهمی در رشد و توسعه اقتصاد منطقه ای، ملی و حتی جهانی دارند. بنابراین بازشناسایی این مفهوم و غنی سازی مطالعات این حوزه از اهمیت به سزایی برخوردار است. لذا این پژوهش در پی آن است تا به فراتحلیلی بر مقالات علمی- پژوهشی با محوریت موضوعی مناطق کلان شهری در یک و نیم دهه اخیر در ایران بپردازد. با توجه به یافته ها، مطالعات این حوزه از سال 1394 با نوعی روند کاهشی همراه شده و ماهیت مطالعات به لحاظ توزیع حوزه های پژوهشی نیز نشان از اولویت گونه های مطالعاتی کالبدی- فضایی (49 درصد)، مدیریتی (19درصد) و اقتصادی (16درصد) دارد. تحلیل یافته های مرتبط با ماهیت مطالعات، از یک سو بیانگر هم خوانی مطالعات این حوزه با روند غالب جهانی و از سوی دیگر، نشان دهنده تغییرات مطالعات این حوزه به واسطه تغییر در چیستی این مناطق و هم چنین دگرگونی در پارادایم غالب مطالعاتی (از مفاهیم کلان به بسیار کلان) است. بررسی بعد محتوایی مطالعات نشان می دهد که مطالعات مبتنی بر زیست پذیری، کیفیت زندگی و توسعه پایدار به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته و محورهای کلیدی ساختار فضایی و توسعه منطقه ای نیز با شکاف های محتوایی همراهند. چرایی ها، اغلب به صورت سطحی بررسی شده و بررسی چگونگی ها صرفا به ارایه راهکارهایی در انتهای مقالات و یا استفاده از مدل هایی برای پیش بینی محدود شده است. بررسی بعد نظری مطالعات، مبین چرخش رویکردهای نظری به ویژه در گونه های مطالعاتی کالبدی- فضایی و اقتصادی بوده و نشان از ضعف بنیان های نظری خصوصا در گونه های مطالعاتی زیست محیطی و اجتماعی- جمعیتی دارد. به لحاظ بعد روش شناسی، عمده پژوهش های این حوزه کمی بوده و روش های کیفی و ترکیبی کم تر در جریان مطالعات لحاظ گردیده است. نتایج نشان می دهد ماهیت اغلب مناطق کلان شهری در ایران مبتنی بر وجود نابرابری ها و عدم تعادل فضایی است. هم چنین تلاش شده تا بر پایه فراتحلیل مطالعات، راهکارهایی هم چون لزوم نگرش ‎آمایشی، ‎عدم جدایی گزینی فضایی در برنامه ریزی ها و بهره گیری از رویکرد نومنطقه گرایی جهت ارتقای کارآمدی نظام مدیریتی این مناطق و هم چنین لزوم گذار از رویکرد سلسله مراتبی و حرکت به سمت توسعه شهرهای کوچک و زیرمراکز فعالیتی به منظور برقراری تعادل فضایی و تقویت چندمرکزگرایی برای ایجاد چارچوب سیاست گذاری در این مناطق ارایه گردد.