پایداری عملکرد دانه ژنوتیپ‎های نخود به صورت کاشت پائیزه با استفاده از روش های ناپارامتری

نخود یکی مهم ترین حبوبات در ایران است و تقریبا 84 درصد از حبوبات غذایی را به خود اختصاص داده است. عملکرد دانه نخود به شدت تحت تاثیر محیط قرار می‎گیرد و به نژادگران اغلب پایداری ژنوتیپ‎های با عملکرد بالا را در محیط‎ های مختلف، پیش از معرفی به عنوان رقم بررسی می‎کنند. مطالعه دقیق ماهیت برهم کنش ژنوتیپ با محیط، امکان شناسایی ژنوتیپ‎های پایدار و سازگار را برای به‎نژادگران فراهم می‎آورد و همواره یکی از موضوعات مهم در تولید و آزادسازی ارقام جدید پایدار و پر محصول در طرح‎های به‎نژادی بوده است. تطابق و وفق‎ پذیری ژنوتیپ‎های نخود نسبت به شرایط محیطی برای سازگاری تولید محصول در سال‎ها و مکان‎های مختلف مهم است. وجود برهم کنش ژنوتیپ و محیط ارزش ژنوتیپ‎ها را در مکان‎های مختلف تحت تاثیر قرار می‎دهد. تحقیق حاضر به منظور بررسی اثر متقابل ژنوتیپ × محیط بر عملکرد دانه ژنوتیپ‎ها و ارقام نخود در چهار محیط و شناسایی ژنوتیپ‎های پایدار و پرعملکرد در شرایط کاشت پاییزه دیم انجام پذیرفت.

در این تحقیق دوازده رقم و ژنو‎تیپ پیشرفته نخود طی دو سال زراعی (1397-1395) در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در مناطق نیمه گرم (کوهدشت) و معتدل (خرم آباد) استان لرستان کشت شدند. روش های ناپارامتری مختلف جهت برآورد پایداری ژنوتیپ‎ها شامل آماره ‎های ناپارامتری هان Si(1)، Si(2)، Si(3) وSi(6) ، آماره‎ های تنارازو NPi (1)،NPi(2) ،NPi(3) و NPi(4)، آماره پایداری میانگین رتبه(R)، آماره‎های پایداری کتاتا و همکاران (σr، σmy)، آماره پایداری کانگ (Ysi)، آماره ‎های پایداری فوکس (TOP،MID و LOW) و شاخص پایداری ژنوتیپ (GSI) استفاده شد. به منظور شناخت بهتر روابط بین آماره‎های مختلف، از روش تجزیه به مولفه‎ های اصلی استفاده شد.

نتایج تجزیه واریانس مرکب نشان داد که اثرات اصلی محیط (شامل مکان، سال و مکان × سال) و ژنوتیپ × محیط در سطح احتمال یک درصد و اثرات اصلی ژنوتیپ، مکان × ژنوتیپ و سال × ژنوتیپ در سطح احتمال پنج درصد معنی دار بود. اثرات ژنوتیپ، محیط و اثر متقابل ژنوتیپ × محیط به ترتیب 48/6 ،4/77 و 03/13 درصد از مجموع مربعات کل را به خود اختصاص دادند. بای‎پلات مولفه اصلی اول (PC1) در مقابل مولفه اصلی دوم (PC2) آماره‎های پایداری ناپارامتری مورد مطالعه را در سه گروه طبقه‎ بندی کرد. بر اساس آماره‎هایNPi(1) ،NPi(2) ، NPi(3) وNPi(4) ژنوتیپ‎های با کم ترین مقادیر به عنوان ژنوتیپ‎های پایدار در نظر گرفته می‎شوند. بر اساس آماره NPi (1) ژنوتیپ‎های G1،G6 و G9 به عنوان پایدارترین و ژنوتیپ‎های G3 و G5 به عنوان ناپایدارترین ژنوتیپ‎ها شناخته شدند. بر اساس پارامترهای NPi(2) و NPi(4) ژنوتیپ‎های G1، G10 وG9 پایدارترین و ژنوتیپ‎های G5، G12 و G4 ناپایدارترین بودند. بر اساس نتایج حاصله دو مولفه اصلی اول و دوم 68 درصد (به ترتیب 42 و 26 درصد به وسیله مولفه اصلی اول و دوم) از واریانس متغیرهای اصلی را توجیه کردند. تجزیه خوشه‎ ای میانگین عملکرد دانه و آماره ‎های ناپارامتری، ژنوتیپ‎های نخود را در دو گروه اصلی قرار داد. کلاستر اول شامل میانگین عملکرد دانه (MY)، TOP، MID،σr و σmy بودند. کلاستر دوم شامل چهار زیر کلاستر بود.

بر اساس آماره ‎های Si(1)، Si(2) ، Si(3) و Si(6) ژنوتیپ‎های G1، G10 و G9 با کم ترین مقادیر، به عنوان پایدارترین ژنوتیپ‎ها شناخته شدند. ژنوتیپ‎های G1 و G9 با کم ترین میزان GSI به عنوان بهترین ژنوتیپ‎ها از نظر عملکرد دانه و پایداری شناسایی شدند. بر اساس پارامترهای دارای مفهوم دینامیک پایداری، ژنوتیپ‎های G1،G10 و G9 به عنوان ژنوتیپ‎های پایدار با عملکرد بالا معرفی شدند.