واکاوی و شناخت اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری (مطالعه موردی: منطقه نیمه خشک شهرستان بیجار)

مراتع به عنوان بخش مهمی از منابع طبیعی، نقش اساسی در بهبود یا افول شرایط اقتصادی و اجتماعی جوامع محلی و بهره برداران روستایی دارد. پس از ملی شدن جنگل ها و مراتع در سال 1341، در قوانین مصوبه سال 1348 برای اولین بار بهره برداری از مراتع به صورت طرح مرتع داری مدنظر قرار گرفت. طرح های مرتعداری با هدف تقویت شاخص های بوم شناختی و بهبود شاخص های اقتصادی و اجتماعی بهره برداران تدوین و اجرا می گردند که ارزیابی اثرات آنان به منظور سیاست گذاری و اتخاذ برنامه های مدیریتی مراتع ضروری است. طرح های مرتع داری یکی از ابزارهای اصلی مدیریت و بهره برداری از مراتع ایران است که در جهت حذف یا کاهش تخریب ها و مدیریت بهینه و پایدار مراتع اجرا می شوند. در این تحقیق، اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری شهرستان بیجار در استان کردستان مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفت.

با توجه به اهداف کاربردی مطالعه، از روش پیمایشی و اسنادی به منظور جمع آوری داده ها و اطلاعات استفاده شد. منطقه مورد مطالعه شامل عرصه های مرتعی 9 طرح مرتعداری خاتمه یافته در شهرستان بیجار در شرق استان کردستان بود. جامعه آماری شامل دو گروه بهره برداران ذینفع طرح های مرتعداری و کارشناسان آشنا به موضوع مورد مطالعه و مرتبط با طرح های مرتعداری بودند. 175 خانوار بهره بردار بر اساس فرمول کوکران و تطبیق با جدول کرجسی و مورگان به عنوان نمونه های مطالعاتی انتخاب و به روش تصادفی در تکمیل پرسشنامه ها مشارکت داشتند. همچنین 24 کارشناس نیز در انجام تحقیق مشارکت کردند. پس از تایید روایی پرسشنامه ها با استفاده از نظر متخصصان و کارشناسان خبره، به منظور بررسی پایایی پرسشنامه ها از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که این مقدار برای کارشناسان و بهره برداران به ترتیب برابر 81/0 و 84/0 به دست آمد که نشان از قابلیت اعتماد مناسب پرسشنامه ها داشت. پرسشنامه های تحقیق علاوه بر ویژگی های جمعیت شناختی، مشتمل بر سوالاتی در خصوص تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم طرح های مرتعداری اجرا شده بر وضعیت اقتصادی-اجتماعی و معیشتی بهره برداران در مقیاس طیفی لیکرت بود. اولویت بندی اثرات اقتصادی و اجتماعی از طریق میانگین رتبه ای انجام شد. بررسی نرمال بودن داده ها با آزمون کولموگراف-اسمیرنوف انجام گرفت و پس از تایید نرمالیته داده ها، به منظور مقایسه دیدگاه کارشناسان و بهره برداران در ارتباط با اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری از آزمون پارامتری تی استیودنت مستقل استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS20 انجام گرفت.

نتایج نشان داد ممانعت از تغییر کاربری اراضی مرتعی، بهبود وضعیت آب شرب دام و افزایش اعتماد بهره برداران به اهداف و برنامه های بخش اجرایی منابع طبیعی به ترتیب با کسب میانگین های 04/4، 96/3 و 92/3 مهم ترین اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری در شهرستان بیجار از دیدگاه کارشناسان بوده است. اما از دیدگاه بهره برداران، تقویت حس تعلق و مالکیت بهره برداران نسبت به مراتع، تقویت روحیه اجتماعی و مشارکت جامعه محلی در اجرای طرح و افزایش وحدت و انسجام اجتماعی بهره برداران سامانه عرفی به ترتیب با میانگین های 16/4، 92/3 و 88/3  مهم ترین اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری اجرا شده بودند. در اکثریت شاخص های اقتصادی و اجتماعی اجرای طرح های مرتعداری، تفاوت آماری معناداری بین دیدگاه و نظرات کارشناسان و بهره برداران مشاهده نشد (05/0<P) اما از نظر کارشناسان، اثرات جلوگیری از تغییر کاربری اراضی مرتعی (0001/0=P) و افزایش اعتماد بهره برداران به اهداف و برنامه های بخش اجرایی منابع طبیعی (012/0=P) به طور معناداری بیشتر بوده است اما از نظر بهره برداران، افزایش وحدت و انسجام اجتماعی بهره برداران (003/0=P)، تقویت حس تعلق و مالکیت بهره برداران نسبت به مراتع (019/0=P)، تقویت روحیه اجتماعی و مشارکت جامعه محلی در اجرای طرح (012/0=P) به طور معناداری بیشتر ارزیابی شدند. اثرات اقتصادی از نظر بهره برداران به طور معناداری کمتر از کارشناسان بوده است (05/0<p). اما بین نظرات کارشناسان و بهره برداران در اثرات اجتماعی تفاوت معنی داری مشاهده نشد (05/0<P).

 با توجه به نتایج تحقیق، اجرای طرح های مرتعداری در منطقه مورد مطالعه فقط در تحقق برخی از شاخص های اقتصادی و اجتماعی بالاخص اهداف اجتماعی تا حدودی اثربخشی داشته است و در برخی زمینه های دیگر مانند درآمدزایی، اشتغال زایی، رفع بیکاری و کاهش مهاجرت اثر معناداری نداشته است. میزان رضایت کلی از اجرای طرح های مرتعداری از دیدگاه هر دو گروه مورد مطالعه به دلیل عدم موفقیت در رفع نیازهای اقتصادی بهره برداران در حد بالایی نبوده است. بنابراین نیاز است طرح های مرتعداری با دقت، حساسیت و جدیت بیشتری تدوین و اجرا گردند. در نهایت، شناخت و استفاده از ظرفیت ها و منابع، استفاده چندمنظوره مراتع، جذب تسهیلات و سرمایه های بخش خصوصی و دولتی و ارایه تسهیلات مناسب می تواند زمینه موفقیت بیشتر و بهبود اثرگذاری طرح های مرتعداری و مدیریت اصولی مراتع را فراهم آورد.