تحلیل محتوایی و بررسی ویژگیهای سبکی نسخه خطی» اکسیرالجنون و تحریر الفنون «

احیای هر اثر علمی و ادبی قدیم در حکم یافتن حلقه مفقوده ای است که شیرازه ادبیات و سلسله حیات معنوی و فرهنگی را پیوند میدهد و راه تحقیق و تتبع در آثار فرهنگی و بدست آوردن مسیر تحولات ادبی و مدنی و فحث و بحث در لغت، دستور، معانی و بیان زبان را فراهم میسازد. از دوران قاجاریه در حوزه عرفان و تصوف اسلامی، ادبیات قابل ملاحظه ای به یادگار مانده که شناسایی آنها، گام بزرگی در شناخت سیر تحول و تکامل ادبیات فارسی و انواع مختلف آن است. یکی از ذخایر ارزشمند این دوره، منظومه ای عرفانی در شرح آداب طریقت و مبانی عرفان و تصوف اسلامی است به نام «اکسیر الجنون و تحریر الفنون». تحلیل محتوا و معرفی اثر مذکور، هدف اصلی این نوشتار میباشد.

مقاله حاضر بر اساس روش تحلیلی (تحلیل زبان و محتوا) و با ابزار کتابخانه ای انجام شده که محدوده و جامعه مورد مطالعه آن، تنها نسخه خطی «منظومه اکسیر الجنون و تحریر الفنون» یادگار قرن سیزدهم هجری است.

اکسیر الجنون بلحاظ محتوا، منظومه ای کاملا عرفانی و به تقلید از مثنوی مولانا، به شیوه تمثیلی و تلمیحی نگاشته شده است. از بعد ادبی، کاربرد صنایع مختلف ادبی، تصویرسازیها، به خدمت گرفتن صور معانی درجهت ساده سازی و بیان مضامین عرفانی و دینی، اشعار عربی و ملمعات زیبا نشان دهنده توجه شاعر به جنبه های زیباییهای لفظی و معنوی کلام است و بسامد کاربرد عناصر بیانی و تصویرساز بالاتر است. بلحاظ فکری، اثری درونگراست و مفاهیمی چون «وحدت وجود» و اصطلاحات تصوف را شرح کرده است. بلحاظ زبانی ساده و اغلب دارای ویژگیهای سبک خراسانی است و بطور کلی داخل در سبک بازگشت ادبی است. تشریح مبانی عرفانی و اخلاقی با ابزار حکایت نیز، از ویژگیهای این منظومه میباشد.

منظومه اکسیرالجنون بیانگر رشد و رواج عرفان و تصوف اسلامی و رویکرد شعرا به ادبیات عرفانی در کنار سایر انواع ادبی در دوره قاجار است. گرچه شاعر به تقلید از گذشتگان پرداخته است، در مباحث شیعی راه خود را از پیشینیان جدا میسازد. او دین را شامل سه مرتبه شریعت، طریقت و حقیقت میداند. معرفی این منظومه میتواند برای پژوهشگران و علاقه مندان به شعر و ادب فارسی، تاریخ تطور عرفان و تصوف اسلامی در عهد قاجاری، ادبیات عامیانه و داستانی، حدیث و روایات دینی به واسطه شرح مبسوط اثر و اشاره به شعر شعرای مختلف، سودمند واقع شود.