خوانش تولید فضای معماری در دوران پهلوی و استیلای نهاد قدرت؛ مطالعه موردی یادمان آزادی

در دنیای سرمایه داری تولید فضا توسط نهادهای حاکم مسلط بر جامعه انجام می شود و به مثابه ابزاری سیاسی برای کنترل، قدرت و سلطه، برای دولت ها از اهمیت بالایی برخوردار است. تاثیر فضا به عنوان ابزاری سیاسی بر امور عملی فضا و ساخت بنا ها در پیوند با حوزه شهر و معماری قابل مشاهده است. لوفور این موضوع را از طریق بازنموده های فضا در نظریه «تولید فضا» مطرح می کند و به این موضوع می پردازد که دولت ها با استفاده از معماری و شهرسازی به شکل ابزاری، از طریق سیطره بر فضا، به کنترل اعمال و افکار مردم پرداخته و ایدیولوژی های مورد نظر خود را به آنان القا می کنند. از این رو در این پژوهش شیوه سیطره نهادهای حاکمیت، از طریق بازنموده های فضا در معماری معاصر ایران، مورد بررسی قرار می گیرد.سوال تحقیق: استفاده ابزاری دولت پهلوی از معماری در اعمال سیطره بر فضا چگونه بوده است؟ حاکمیت از طریق معماری در پی القای چه مفاهیمی بر کاربران فضا بوده است؟

هدف این پژوهش تشریح چگونگی استفاده از معماری و شهرسازی در سیطره بر فضا و القای معانی و مفاهیم مورد نظر حاکمیت در دوران سلسله پهلوی است.

در این مقاله که از نوع کیفی است، داده ها بر پایه شیوه اسنادی و مشاهدات میدانی و تحلیل محتوایی گردآوری شد و پس از سازماندهی داده ها، در مرحله ارزیابی توصیف، تحلیل و سنجش داده ها انجام گرفت و از طریق استدلال منطقی یافته های پژوهش به دست آمد.

یافته های پژوهش نشان می دهد: در دوره پهلوی اول شاهد تمرکز بر ایده ها و مفاهیم سیاسی مورد توجه نهاد قدرت در ساختار شهر و ساختمان های نظامی و غیرنظامی هستیم. در این دوران سلطه حاکمیت از طریق باستان گرایی، الگو برداری از مدلهای توسعه در شهرسازی اروپای قرن نوزدهم و ساخت بناهای عظیم و رفیع محقق شده است. این امر همسو با مدرنیته، القای قدرت، استقرار، پایداری و اعتبار بخشی به حاکمیت بوده است. در دوره پهلوی دوم این روند با اندکی تغییر، از طریق توسعه شهرها و ساخت بناهای عملکردی و یادمانی صورت گرفت و در این مسیر، هم زمان با توسعه و ساخت بناهای فرهنگی شاهد ساخت بناهای یادمانی هدفمند، از جمله یادمان آزادی هستیم که بار معنایی بیشتری را به همراه دارد. این کار با استفاده از الگوهای مختلف معماری ایرانی و مدرن، علاوه بر ارایه تعریف جدیدی از ایران مدرن، اهدافی مانند: نمایش شکوه و عظمت شاهنشاهی ایران، معرفی تمدن ایران باستان، اعتباربخشی به نظام شاهنشاهی و ایدیولوژی های حاکمیت را دنبال کرده است.