ارزیابی و اولویت بندی مناطق شهری از نظر شاخص های شهر حساس به آب (مطالعه موردی: مناطق شهر زاهدان)

مفهوم شهرهای حساس به آب با الگوی جدید حاکمیت آب شهری و حمایت از استفاده از سیستم های آب غیرمتمرکز مرتبط است. شهر زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان با آب و هوای گرم و خشک، شاهد ورود مهاجران از مناطق روستایی استان و سایر استان ها و همچنین، عدم وجود زیرساخت های اشتغال بوده و وجود مراکز حاشیه نشین متعدد، باعث بوجود آمدن تراکم بیش از حد جمعیت در مناطق مختلف شهر شده است و طی دو دهه گذشته مشکلات متعددی در زمینه تامین آب شهری این شهر، مانند کمبود منابع عرضه از یک طرف و افزایش سرانه مصرف و نرخ مهاجرپذیری بسیار بالا از طرف دیگر ایجاد گشته است. از یک سو، هجوم روستاییان و شکل گیری شهر دردهه های گذشته و از سوی دیگر، مهاجرت اتباع افغانستان به این شهر، سبب گردیده شهر زاهدان به ناگاه پذیرای جمعیتی زیادی گردد. از این رو، رشد فزاینده جمعیت و امکانات نامناسب اقتصادی، سبب شکل گیری بافت های اسکان غیررسمی در این شهر گردیده است. قریب به 3/1 جمعیت و فضای شهری زاهدان را مساکن غیررسمی و جمعیت حاشیه نشین که معادل 42 درصد از جمعیت کل شهر است را به خود اختصاص داده است. این مسایل نشانگر این است که شهر زاهدان به شدت با کمبود منابع آب روبه روست. شهر زاهدان همچنین، در دهه های گذشته با گسترش بی رویه ای مواجه بوده است و از آنجا که تامین آب آشامیدنی شهروندان این شهر جزء حادترین مشکلات شهر می باشد، مطالعه و بررسی علمی در این خصوص، اهمیت زیادی خواهد داشت. لذا در این تحقیق، به ارزیابی و اولویت بندی مناطق شهر زاهدان از نظر شاخص های شهر حساس به آب پرداخته شده است.

روش شناسی :

روش تحقیق حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی با تکیه بر روش کتابخانه ای (روش اسنادی) و میدانی با استفاده از توزیع پرسش نامه و انجام مصاحبه جهت جمع آوری اطلاعات می باشد. جامعه آماری پژوهش را شهروندان شهر زاهدان تشکیل می دهد (587730 نفر) که با استفاده از فرمول کوکران تعداد 350 نفر انتخاب و پرسشنامه پژوهش متناسب با جمعیت هر منطقه به روش تصادفی ساده توزیع و تکمیل گردید. در ادامه، جهت تجزیه و تحلیل داده های گردآوری شده از نرم افزار[1]SPSS و آزمون تی تک نمونه ای[2] استفاده شد. همچنین، با طراحی پرسشنامه به روش تکنیک تحلیل سلسله مراتبی فازی (FAHP)، از 25 نفر از اساتید و دانشجویان جغرافیا، متخصصان و مسیولان در رابطه با شاخص های شهر حساس به آب (حکمروایی حساس به آب، سرمایه اجتماعی، عدالت و برابری، بهره وری و راندمان، زیرساخت های تطبیقی، سلامت اکولوژیکی، کیفیت فضای شهری، مدیریت چرخه آب، افزایش و تقویت ذخیره آب و به حداقل رساندن رسوب گذاری ها) را در سطح مناطق شهر زاهدان مشخص گردید. به منظور تعیین سطح هر یک از مناطق در شاخص های شهر حساس به آب، از مدل تاپسیس فازی (Fuzzy Topsis) بهره گرفته شده است. جهت ترسیم نقشه ها از نرم افزار Arc Gis استفاده شده است.

یافته ها:

جهت بررسی وضعیت شاخص های شهر حساس به آب در شهر زاهدان از آزمون تی تک نمونه ای استفاده شده است. در مجموع شاخص های شهر حساس به آب در شهر زاهدان با میانگین 843/2 در وضعیت نامطلوب ارزیابی شده است.  به منظور اولویت بندی مناطق شهر زاهدان از نظر شاخص های شهر حساس به آب از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی فازی (FAHP) استفاده شده است. در این بخش از تحقیق، مناطق شهر زاهدان از نظر شاخص های شهر حساس به آب با استفاده از مدل تاپسیس فازی رتبه بندی شده است. همچنین، از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی فازی[3] جهت وزن دهی به شاخص ها استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که منطقه1 با وزن 851/0 در رتبه اول جای دارد. منطقه 4 با وزن 096/0 در رتبه پنجم و آخر قرار دارد. همچنین منطقه 2 با وزن 705/0، منطقه 5 با وزن 647/0 و منطقه 3 با وزن 282/0 به ترتیب در رتبه های دوم تا چهارم از نظر شاخص های شهر حساس به آب قرار دارد. در شهر زاهدان، هر ساله حجم زیادی از منابع آب طبیعی به صورت باران با بیشترین سرعت ممکن از شهر خارج شده و در ترکیب با فاضلاب تخلیه می کند. این سیستم بدلیل حجم زیاد فاضلاب و رواناب و نبود ظرفیت سیستم جمع آوری شهر زاهدان، سبب سرریز و آب گرفتگی معابر می شود که موجب زیان هایی همچون آسیب به تاسیسات زیربنایی، منزل های مسکونی همچنین، قطع برق، اختلال در رفت و آمد، ایجاد منظره های نامطلوب در سطح شهر و حتی برق گرفتگی ساکنان بر اثر به زیر آب رفتن تاسیسات برقی شهر می شود.

جهت بررسی وضعیت شاخص های شهر حساس به آب در شهر زاهدان از آزمون تی تک نمونه ای استفاده شده است. در مجموع، شاخص های شهر حساس به آب در شهر زاهدان با میانگین 843/2 در وضعیت نامطلوب ارزیابی شده است. نتایج کلی مقاله راجع به اولویت بندی مناطق پنج گانه شهر زاهدان، از نظر شاخص های شهر حساس به آب، نشان می دهد که منطقه 1 با وزن 851/0 در رتبه اول جای دارد. منطقه 4 با وزن 096/0 در رتبه پنجم و آخر قرار دارد. همچنین، منطقه 2 با وزن 705/0، منطقه 5 با وزن 647/0 و منطقه 3 با وزن 282/0 به ترتیب در رتبه های دوم تا چهارم از نظر شاخص های شهر حساس به آب قرار دارد. این پژوهش برای اولین بار در سطح شهر زاهدان با موضوع حاضر انجام می پذیرد. این عوامل سبب شده است که این شهر دیگر نتواند با استفاده از منابع موجود به حیات شهری خود ادامه دهد. شهر زاهدان در چند سال گذشته با گسترش بی رویه ای مواجه بوده است و از آنجا که تامین آب آشامیدنی شهروندان شهر زاهدان جزء حادترین مشکلات شهر می باشد، مطالعه و بررسی علمی در این خصوص، اهمیت زیادی خواهد داشت. باید برای جلوگیری از افزایش مصرف آب شرب در کشور و به ویژه شهرهایی مانند زاهدان که میزان مصرف آب در آنها از متوسط کشور بیشتر است، باید راهکارها و سیاست گذاری مناسبی صورت گیرد تا این میزان به متوسط جهانی نزدیک شود.