واکاوی تکنیک چاپ سنگی در دوره قاجار با تکیه بر تصویرسازی میرزا علی قلی خویی (ملزومات اولیه، ویژگی های فنی، عوامل اجرایی)

ورود صنعت چاپ سنگی به ایران در دوره قاجار (1249ق) از جمله نقاط عطفی محسوب می شود که تحولی چشمگیر بر فرآیند تولید و انتشار آثار مکتوب را به همراه داشت. با رواج این گونه از چاپ در ایران و در پی آن، تاسیس نخستین چاپخانه ها در تبریز، تهران و بعد از آن در سایر شهرها، تسریع فرآیند تولید آثار مورد نیاز جامعه صورت پذیرفت و محدودیت های پیشین در زمینه دسترسی به کتاب تا حد گسترده ای حذف شد. متعاقبا کتاب های چاپی فراوانی با درون مایه های متفاوت و با هزینه اندک نسبت به نسخه های خطی، در دسترس اقشار گوناگون قرار گرفت. در این بین، یکی از موضوعات حایز اهمیت، آگاهی از نحوه کار چاپخانه های سنگی در این دوره است. هدف پژوهش حاضر پاسخ به این پرسش است که تکنیک مورد استفاده در چاپخانه های سنگی دوره قاجار (ملزومات اولیه، ویژگی های فنی و عوامل اجرایی) - فارغ از تحلیل ساختارهای حاکم بر جامعه، بررسی محتوایی، ویژگی ها و چرایی تولید آثار انتشاریافته و نیز هویت یابی افراد فعال و حامیان- چه بوده است؟

روش/ رویکرد پژوهش: 

ساختار این پژوهش مبنی بر روش توصیفی-تحلیلی و بر مبنای مطالعه کتابخانه ای، اسنادی و آرشیوی و رویکرد میان رشته ای سامان یافته است.

با توجه به توقف فعالیت چاپخانه های سنگی از اواخر دوره قاجار و نیز عدم اشاره در منابع دست اول به تکنیک این گونه از چاپ، بر اساس تک شاهد موجود (نقاشی میرزا علی قلی خویی از یک چاپخانه در 1264ق)، یافته ها حاکی از آن است که ملزومات اولیه همچون دستگاه چاپ، سنگ، مرکب و کاغذ، رکن مهمی در نحوه فعالیت چاپخانه داشته است و مبنی بر میزان سفارش و گستردگی چاپخانه به طور متوسطه هشت نفر (استاد چاپ، ورق گذار، چرخ گردان، مرکب زن، مرکب ساز، سنگ ساب، اسیدساز و صحاف) به صورت ثابت و دو نفر (کاتب و نقاش) به صورت غیرحضوری در تعامل با مدیریت چاپخانه به فعالیت مشغول بوده اند. در این بین روش چاپ به صورت مسطح و مراحل اجرایی از روندی ثابت و تکرارشونده برخوردار بود. متعاقبا دسترسی به نیرو و مواد اولیه، افزایش و کاهش سرعت و کیفیت انتشار را به همراه داشته است. پژوهش حاضر در راستای رفع ابهام، کاهش تشتت آرا و نظرات غیرمستند، با رویکردی علمی و تحلیل محور به صورت منسجم، تکنیک چاپ سنگی دوره قاجار را مورد بررسی قرار می دهد و می توان آن را نزدیکترین جمع بندی به نحوه این گونه از چاپ دانست.