مناسبات دانش اخلاق و مطالعات معنویت در پارادایم علوم اسلامی

نسبت معنویت و علم اخلاق زیرمجموعه ای از مباحث عام معنویت و دانش های اسلامی است که پیش فرض های علم شناختی بر آن حاکم است. انگاره کلان ما درباره پذیرش ظرفیت های پاسخگویی علوم اسلامی به چالش های عصری ما را با دوگانه پذیرش (تاییدگر) / نفی (انکارگر) منظومه علوم اسلامی مواجهه می سازد. سه گانه اخلاق - فقه - کلام این منظومه شناختی را تشکیل می‏دهد. در رهیافت تاییدگر، سه‏گانه دانش اخلاق، کلام و فقه به مثابه دانش های اصیل محوری اسلامی، هر یک حامل بخشی از نظام جامع معارف دین و پیام معنوی آن قلمداد می شود؛ بنابراین مقاله حاضر روایتگر دیدگاهی چندرشته‏ای است. از سویی با یک تحلیل انسان شناختی درمی‏یابیم که علم اخلاق در دلالت بر معنویت اسلامی، از موقعیت مرکزی و اصلی برخوردار است. برنهاده قرآنی مقاله حاضر در تحلیل انسان این است که بر اساس آیه شریفه 84 سوره اسراء، «شاکله» انسان مبنای تصمیم گیری و انتخاب های وی است. شاکله خود با سه سازه بینش و منش و کنش مرتبط است؛ در این میان منش انسان هسته مرکزی شاکله وی به شمار می رود. بینش مقدمه آن و کنش برآمده از آن است. از سویی در یک تحلیل معنویت‏نگر، این فضایل و رذایل هستند که منش فردی، خانوادگی، اجتماعی و زیست محیطی فرد را تشکیل می دهند و در نتیجه شالوده شکل گیری «شاکله» به شمار می روند؛ بنابراین علم اخلاق با رویکرد اخلاق فضیلت بیشترین نقش را در روایت‏ گری آموزه‏ های معنوی به خود اختصاص می‏دهد و البته دو دانش کلام و فقه همچون حلقه های پیشینی و پسینی، تکمیل‏گر این روایت اند.