انتقادات سازنده و مخرب و نقش آنها در تربیت اجتماعی از دیدگاه نهج البلاغه؛ زمینه ها، کارکردها و آسیب ها

روایات نهج البلاغه در اوضاع گوناگون اجتماعی و سیاسی صادر شده اند و اطلاعات تربیتی سودمندی در اختیار خوانندگان قرار می دهند. یکی از مسایلی که در نهج البلاغه به آن پرداخته شده، موضوع انتقاد و انتقادپذیری است. از دیدگاه نهج البلاغه، انتقادات گوناگون را می توان به دو دسته کلی انتقادات سازنده/ مثبت و انتقادات مخرب/ منفی تقسیم کرد. هر یک از این انتقادات، زمینه هایی جهت بروز در جامعه دارند و نقش آنها در تربیت اجتماعی غیر قابل انکار است که در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به یادکرد آنها می پردازیم. اهم زمینه های انتقادات سازنده از نظر امام علی (ع) در نهج البلاغه عبارتند از: ریشه یابی ضعف و فساد، جامع نگری و تیزبینی، آزاداندیشی و پرهیز از هیجانات نااندیشیده، ترجیح منافع جمعی بر منافع فردی و وارستگی از غرض ورزی های سیاسی؛ چنان که قدرت طلبی و رقابت های سیاسی، بداندیشی و غرض‎ورزی، خام اندیشی و ساده لوحی، فضای ناسالم و بحران زده، و بخل و تنگ نظری، زمینه های بروز انتقادات مخرب به شمار می روند. کارکردهای تربیتی انتقادات سازنده نیز عبارتند از: اصلاح ضعف ها و کژی ها و رساندن جامعه به بلوغ فکری و فرهنگی، ایجاد زمینه بهره برداری بیشتر از سرمایه های اقتصادی و اجتماعی، تقویت سرمایه اجتماعی و همدلی بیشتر میان مردم و حاکمان، و نفی چاپلوسی و مجیزگویی؛ چنان که اهم آسیب های تربیتی انتقادات مخرب عبارتند از: از دست دادن فرصت ها و تخریب سرمایه های فردی و اجتماعی، جلوگیری از بالندگی و شکوفایی جامعه، مشوش شدن فضای جامعه و عدم امکان تشخیص درست از نادرست، و اختلال در روابط اجتماعی و تضعیف اخوت ایمانی.