درآمدی برگزارش نویسی جستجوی شواهد در مرورهای سیستماتیک

سردبیر محترم در فرایند طراحی مطالعات مروری در حوزه سلامت، یکی از اساسی ترین عناصر، نحوه دستیابی به شواهد و اسناد است [1]. با توجه به حجم وسیع و رو به رشد شواهد منتشر شده از یک سو، هم چنین چالش های اجرایی در دستیابی به ادبیات خاکستری از سوی دیگر، شناسایی همه مطالعات مرتبط بدون جستجوی سیستماتیک تقریبا غیر ممکن است [2]. چگونگی جستجو و بازیابی اطلاعات و ادبیات مرتبط با پژوهش نه تنها در طراحی و اجرای پژوهش بلکه در سایر مراحل کار شامل تحلیل نتایج و انتشار یافته ها به صورت پروتکل یا مقاله دارای اهمیت است و باید به گونه ای طراحی شود که منجر به شناسایی شواهد واجد شرایط، موثر و کارآمد با حداقل تورش شده و در صورت لزوم برای سایرین قابل تکرار باشد [4-3]. روش های جستجوی شواهد متنوع بوده و  ممکن است به صورت جستجوی ناوبری، اکتشافی و سیستماتیک انجام شود [6-5]. لازم است که نویسندگان مقالات مروری، روش جستجو را  مبتنی بر چارچوب متدولوژیک (مرور نظام مند یا غیر نظام مند) انتخاب نموده و در کلیه مراحل پژوهش از طراحی تا اجرا به اصول آن پایبند باشند [7-6]. Cooper و همکاران (2018) ضمن بررسی نه راهنمای منتشرشده بین المللی در زمینه اجرای مرورهای سیستماتیک، یک مدل جامع را برای فرآیند جستجوی اطلاعات معرفی نمودند. این مدل شامل 8 مرحله کلیدی: تصمیم گیری درباره مجری جستجوی ادبیات، تعیین اهداف کلی و جزیی جستجو، آمادگی برای جستجوی ادبیات، طراحی استراتژی جستجو، تعیین فرآیند اجرایی و مکان و پایگاه های مورد جستجو، مدیریت منابع، مستندسازی جستجو می باشد [8]. ضمن تاکید بر اهمیت کلیه مراحل اجرای جستجو، مستندسازی و گزارش فرایند جستجو عنصری کلیدی به ویژه در مرورهای سیستماتیک است، زیرا آنچه که انجام شده است را به وضوح به خوانندگان منتقل نموده و به آن ها در قضاوت و تصمیم گیری در زمینه اعتبار و باورپذیری نتایج جستجو کمک می نماید [9]. هم چنین در کلیه ابزارهای موجود برای ارزیابی کیفیت مقالات مروری، حداقل یک آیتم به بررسی فرآیند جستجوی شواهد و گزارش دهی آن اختصاص دارد که گواهی بر اهمیت این موضوع است [9-8]. اگرچه راهنماهای متعددی برای گزارش مرورهای سیستماتیک وجود دارد، اما انتقاداتی بر آن ها وارد است. به عنوان نمونه در 11 ابزاری که به این منظور تا قبل از سال 2007 معرفی شده است تنها یک آیتم مشترک در زمینه نحوه گزارش جستجوی شواهد وجود دارد [9]. هم چنین در چک لیست پریزما (PRISMA: Preferred Reporting for Systematic reviews and Meta-Analysis)  که متداول ترین راهنمای گزارش دهی برای مرورهای سیستماتیک بوده و در سال 2009 معرفی و در 2020 به روز رسانی شده است، صرفا سه آیتم 8،7 و 17 به نحوه گزارش جستجو اختصاص یافته است  که در عمل گزارش جامعی از جستجو را ارایه نمی دهد  و الزاما منجر به گزارش تکرارپذیر نمی شود به این معنی که تکرار جستجو مبتنی بر گزارش و مولفه های مذکور در آن، منجر به نتایج مشابه نمی شود. چالش دیگر ماهیت مولتی فاکتوریال آیتم های مذکور در چک لیست پریزما است. آیتم 7 مربوط به گزارش تمام منابع اطلاعاتی اعم از پایگاه های اطلاعاتی، مدت زمان بررسی، تماس با نویسندگان مطالعات شناسایی شده، آیتم 8 مربوط به گزارش کامل استراتژی جستجو حداقل برای یک پایگاه اطلاعاتی، ملاک های ورود مطالعات و محدودیت ها، آیتم 17 مربوط به گزارش مطالعات غربال شده، مطالعات ارزیابی شده و مطالعات وارد شده در مرور  و موارد حذف شده، با ذکر دلیل می باشد. این ویژگی ممکن است نویسندگان را دچار تورش نماید به نحوی که تصور کنند اگر یکی از اجزای مربوط به آیتم را رعایت کنند، می توانند آن را به عنوان یک گزارش کامل تلقی کنند [13-10]. گزارش ناقص روش های جستجوی ادبیات می تواند منجر به تردید و  هم چنین کاهش اعتماد نسبت به نتایج نهایی مرور سیستماتیک شود. اگر برای محققان بعدی و خوانندگان مرور سیستماتیک، مبتنی بر گزارش مرور، امکان درک فرآیند جمع آوری اطلاعات و یا بازتولید آن مهیا نشود این شک را در ذهن متبادر می نماید که شاید نویسنگان با انجام ندادن یک مطالعه دقیق یا از پیش تعیین شده، دچار خطا و یا سوءگیری شده باشند [14-12]. با عنایت به موارد اشاره شده، در اوایل سال 2021 و متعاقب انتشار نسخه به روز رسانی شده پریزما (PRISMA-2020) چک لیستی اختصاصی برای گزارش نویسی جستجوی شواهد تحت عنوان PRISMA-S تدوین و منتشر شده است که نواقص موجود را پوشش می دهد. این ابزار در همراهی با انواع چک لیست های اجرایی مطالعات مروری برای محققین، نویسندگان، سردبیران، داوران و متخصصین کتابداری قابل استفاده می باشد. این چک لیست مشتمل بر 16 آیتم است که روش های متنوع جستجو و جزییات مرتبط به آن را پوشش داده و همراه با راهنمای توصیفی مشتمل بر مثال های عینی برای هر آیتم منتشر شده است. از مهم ترین نقاط قوت آن توجه توامان به پایگاه اطلاعاتی و پلتفرم جستجو، جستجوی همزمان چند پایگاه اطلاعاتی (Multi Database searching)، جستجو در رجیستری ها (Study registries)، نقل قول ها (Citation Searching)، منابع آنلاین، گزارش تماس با نویسندگان، جزییات استراتژی جستجو، جعبه واژگان اختصاری، مخازن نگهداری (Repository) و دسترسی آنلاین به نتایج جستجو و گزارش زمان اجرای هر استراتژی جستجو و به روزرسانی آن است که به نوبه خود منجر به کاهش یافته های تکراری در نتایج جستجو در پایگاه های اطلاعاتی مختلف، هم چنین شفافیت و تکرارپذیری عملیات می شود. به علاوه در نمودار فرایند جستجو (Flow Diagram) که جزییات بازیابی اسناد را نمایش می دهد گزارش رکوردهای بازیابی شده به تفکیک پایگاه و به صورت کل، و تعداد رکورد های حاصل در به روزرسانی ها  در بخش تکمیلی گزارش تاکید شده است. علاوه بر اینکه هر نوع مرور سیستماتیکی بسته به سوال تحقیق و روش های انتخاب شده توسط نویسندگان، از همه یا بخش هایی از موارد موجود در بخش منابع اطلاعاتی و روش های چک لیست می تواند استفاده نماید، این ابزار در تدوین پروتکل مرورهای سیستماتیک نیز کاربردی است. این چک لیست به تیم های مرور سیستماتیک کمک می کند تا بخش جستجوی شواهد مربوط به مطالعه خود را به وضوح، شفاف و با جزییات کافی گزارش کنند تا امکان تکرارپذیری فراهم شود، اما به عنوان ابزاری برای هدایت انجام مرور سیستماتیک یا ارزیابی کیفیت جستجو یا کیفیت مرور سیستماتیک طراحی نشده است [14]. از آنجایی که چشم انداز مقالات مروری به ویژه مرورهای سیستماتیک گردآوری جامع و هدفمند شواهد در تلاش برای پاسخگویی به سوال پژوهش و یا ایجاد سوال و فرضیات جدید در اتمسفری مبتنی بر منطق دیالکتیک علمی و شفافیت است، امید می رود محققین در این مسیر با بهره برداری از ابزارهای علمی در دسترس، به رسالت خود جامه عمل بپوشانند.