ایزد میترا/مهر و نسبتش با زرتشتی گری دوره ساسانی: نگاهی به چند مهر با نقش این ایزد

نقش، جایگاه و خویشکاری ایزد میترا / مهر در زرتشتی گری یا دین زرتشتی رسمی دوره ساسانی و نیز ارتباط آن با میتراییسم رومی همواره در پرده ابهام و محل گفتگوها و بحث های فراوان بوده است. این ایزد یکی از مهم ترین و محبوب ترین ایزدان دوره ساسانی بوده است، اما با این وجود آثار مادی چندانی که با این ایزد مربوط باشند در دست نیست. در کاوش های آق تپه واقع در جنوب ترکمنستان مجموعه ای از گل مهرهای ساسانی به دست آمده که کاوشگر نقش یکی از آن ها را به میترا خدای ایرانی منتسب کرده است. این گل مهر از آنجایی که طبق کتیبه اش از آن یک مغ بوده از اهمیت مضاعفی برخوردار است؛ زیرا ارتباط مستقیم با مذهب زرتشتی پیدا می کند. نقش این مهر، که چندان واضح نیست، احتمالا شخصی را سوار بر ارابه ای نشان می دهد که دو اسب آن را می کشند. نقش ارابه و اسب ها به همراه کلاه اشعه دار مهم ترین دلایل انتساب، این نقش به میترا است، اما ملاحظاتی وجود دارد که بایستی موردتوجه قرار گیرند خاصه که نقش یاد شده وضوح چندانی ندارد. در این پژوهش به ایزد میترا از زاویه ای دیگر نگریسته شده و ضمن پرداختن به اثرمهر یادشده، دیگر مواد فرهنگی اعم از شواهد معماری و شواهد تصویری که به گونه ای این ایزد منتسب شده اند، مورد بررسی قرار گرفته و تحلیل گردیده است. در پژوهش پیش رو اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و مراجعه به متون دست اول گردآوری شده و روش پژوهش توصیفی-تحلیلی از نوع «تحلیل محتوا» است. شایان ذکر است که در این تحلیل ها از رویکرد آیکونوگرافی و آیکونولوژی بهره گرفته شده است. این جستار نشان داده است: الف) نقش روی اثرمهر موردنظر متعلق به ایزد میترا است و نظر کاوشگر تایید می شود، ب) پرستش ایزد میترا در دوره ساسانی بخشی از زرتشتی گری بوده و به صورت یک دین یا فرقه جداگانه به شمار نمی رفته است.