تحلیل بلاغی کلان استعاره ها و خرده استعاره های مفهومی «جان» در مثنوی معنوی

مثنوی معنوی اثری عظیم در حوزه عرفان اسلامی ایرانی است. مولوی در این اثر با زبانی ساده و استفاده از شگردهای مختلف بلاغی، مانند کاربرد تشبیهات و استعاره های متعدد، از تجربه ها و مفاهیم عرفانی سخن میگوید و آنها را برای خوانندگان محسوس میکند. در مثنوی درباره مفهوم «جان» بسیار سخن رفته است. مولوی به وحدت جانها، تقابل جسم و جان، جاودانگی و هدایتگری آن معتقد است و میکوشد مفاهیم منظور خود را به خواننده انتقال دهد. تصویرهای به کاررفته برای جان در مثنوی بگونه ای است که گویا در ورای تشبیه و استعاره های ظاهری، صورخیالهای گسترده تری در ذهن شاعر مطرح بوده است که از آن صورخیالها (کلان استعاره ها)، استعاره ها و تشبیهات دیگری (خرده استعاره ها) برخاسته است.

برای بررسی تحلیل بلاغی انواع استعاره های مفهومی و کلان استعاره های جان، به شیوه توصیفی - تحلیلی، شش دفتر مثنوی بررسی و شواهد لازم از آنها استخراج شد.

استفاده از کلان استعاره برای جان و شکلگیری استعاره های مفهومی خرد از آن کلان استعاره ها یکی از شگردهای مولوی در تبیین و توصیف جان است که میتوان آن را در ذیل سبک شناسی لایه بلاغی مثنوی مد نظر قرار داد. در واقع مولانا با درنظر گرفتن کلان استعاره هایی در ذهن و دیدگاه خود، استعاره هایی را نمود میدهد که سرچشمه آنها در این کلان استعاره هاست. گویا این استعاره های گسترده در عمق جهان بینی و نگرش مولوی بقیه تشبیهات و استعاره ها را تحت الشعاع قرار میدهد و زیربنای پنهان آنها به شمار میرود.

در بررسی صور خیال مرتبط با جان در مثنوی، چهار کلان استعاره درباره جان به دست آمد: «جان موجودی زنده است»، «جان مکان است»، «جان شیء است»، «جان منبع روشنایی است». در بررسی آماری این کلان استعاره ها مشخص شد که کلان استعاره «جان موجودی زنده است» و «جان شیء است»، پرکاربردترین کلان استعاره درباره جان در مثنوی است. از چهار کلان استعاره نامبرده، 449 استعاره مفهومی خردتر نمود یافته است که در ذیل این استعاره های گسترده ساختار یافته اند.