ارزیابی مدل ساختاری و سازمان فضایی مدارس در دوره قاجار و پهلوی اول (نمونه موردی مدارس تبریز و ارومیه)

معماری مدارس سنتی غالبا به صورت متقارن حول یک یا دو محور عمود برهم شکل گرفته اند. عناصر اصلی ساختمان مدرسه در دو سوی محور واقع شده و طرح حیاط به گونه ای است که مرکزیت حیاط و استخوان بندی کل را تقویت می نماید. در معماری مدارس سنتی، طراحی و ساخت فضا با توجه به قابلیت های ادراکی و نیازهای مادی و معنوی انسان انجام می شده است. هدف اصلی پژوهش شناخت سازمان فضایی، بررسی و مقایسه عناصر، و الگوهای ساختاری مدارس تبریز و ارومیه در دوره قاجار و پهلوی اول است. در این مقاله ابتدا از نظر کیفی به بررسی الگوهای ساختاری و سازمان فضایی و کیفیت مدارس پرداخته و سپس با مقایسه و ارزیابی یافته های پژوهش، به منظور تجزیه و تحلیل آماری، پردازش داده های کمی با استفاده از شاخص ها و آزمون های آماری انجام شده است. این پژوهش با برگزیدن دو دوره ی تاریخی متوالی (قاجار و پهلوی) به عنوان نقطه ی آغازی در تغییر و تحول ساختار مدارس می پردازد. پژوهش با رویکرد کاربردی و روش تحقیق توصیفی و تحلیلی، با استفاده از جمع آوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه ای به بررسی الگوهای مدارس در این دوره ها می پردازد. تکنیک جمع آوری اطلاعات به وسیله پرسشنامه بسته به پاسخ محققین و تحلیل داده های جمع آوری شده با SPSS روش آمار توصیفی چولگی و کشیدگی و نمودار هیستوگرام جهت مقایسه مدارس دوره قاجار و پهلوی، با استفاده از تحلیل های آماری و همبستگی و آزمون شاخص های دریافتی انجام، و در نهایت نتایج استخراج شده است. مقدار عددی ضریب آلفای کرونباخ با در نظر گرفتن 9 سوال پرسشنامه برابر با 707/0 بوده که نشان می دهد پایایی پرسشنامه متوسط می باشد. جهت بررسی تطبیقی مدارس، مدرسه دارالفنون تبریز، رشدیه تبریز، فردوسی تبریز، انوشیروان تبریز، چمران ارومیه، طب ارومیه، توحید تبریز (پروین اعتصامی) از مدارس دوره قاجار و پهلوی انتخاب شدند. سپس شاخص های موردنظر، جهت مقایسه، تعیین و بررسی ها انجام گرفت. بر این اساس مهم ترین نتیجه این پژوهش بهره مندی از الگوهای طراحی مناسب همچون محوریت، لایه لایه بودن، حیاط های متداخل، انعکاس و تنوع در معماری مدارس و کشیدگی پلان ها و ورودی در مرکز، اهمیت تنظیم شرایط محیطی، کشیدگی شرقی، غربی و آفتابگیر بودن از یک طرف مهم هست، و از طرف دیگر عصر، عصر نیوکلاسیک بوده، ساختمان ها اکثرا در اروپا متقارن بوده و تاثیرپذیری از غرب چه در آموزش های مدارس، چه در شکل و کالبد مدارس مهم بوده است. در نتیجه فضاهای آموزشی از مسجد مدرسه با الگوی حیاط مرکزی بعدها به مدارس با الگوی پلان کشیده تبدیل شده است و تحول آموزشی در دوره قاجار از مفهوم تداوم شکلی- کالبدی قالب معماری سنتی ایرانی تبعیت کرده و آیتم هایی مانند حیاط مرکزی و مدول و قاب بندی نماها و تقارن، درون گرایی و هندسه مناسب و... دیده می شود.