سخن سردبیر

«تاریخ متافیزیک» از زمره عناوین و مداخل پربسامد در میان مداخل فلسفی دوره جدید و معاصر است. تعریف، موضوع و مسایل متافیزیک (و «مابعدالطبیعه» در ترجمه عربی و فارسی آن)، از زمان خود ارسطو و در میان شاگردان و اتباع وی در ادوار مختلف از جمله در دوران اسلامی محل بحث و تامل بوده و هست. همچنین در فرهنگها و دایره المعارفهای بزرگی همچون فرهنگنامه تاریخی مفاهیم فلسفه، نوشته یوآخیم ریتر، مدخل نسبتا مفصلی به «مابعدالطبیعه» اختصاص داده شده است. در آغاز دوره اسلامی، فارابی و پس از وی ابن سینا، بدرستی در تعریف و موضوع و مسایل آن تامل کردند؛ برای نمونه، ابن سینا با نقد ارسطو، خدا (علت اولی) را نه موضوع، بلکه از زمره مسایل این دانش خواند و موضوع آن را همچنان «موجود بما هو موجود و عوارض ذاتی آن» دانست. این مطلب شاید در بدو امر ساده به نظر آید، اما حکایت از دشواریها و احتمالا ناسازگاریهایی دارد که در سخن مشاییان وجود داشت و شیخ الرییس با دقت و تفظن خاص خود، بدان راه یافته بود. اگرچه اتباع ارسطو در قرون بعد و کسانی مانند فرفوریوس، بویتیوس، توماس آکویینی، سوارز و دنس اسکوتوس و در قرون اخیر، برنتانو و پس از او نیچه و هیدگر نیز به این امر توجه داشته اند، اما در کنار تمامی این مباحث، لازم است به موضوع دیگری که بویژه از قرن بیستم به این سو مطرح شده و سخت مورد توجه اهالی فلسفه قرار گرفته است نیز بپردازیم. امروزه عنوان «تقدیر متافیزیک» به زبان بسیاری از فیلسوفان معاصر راه یافته و از پس آن، عناوینی چون «پایان متافیزیک» نیز بنوعی در ادبیات و گفتمان امروز مستقر شده است. در اینجا پرسشی محوری قابل طرح است: آنچه درباره تقدیر متافیزیک در سیاق تاریخ فلسفه غرب خوانده شده، آیا قابل تسری به مابعدالطبیعه در سیاق تاریخ فلسفه اسلامی هست یا خیر؟ بعبارت دیگر، بفرض تصدیق آنچه که امروزه تحت عنوان «پوشیدگی حقیقت» و «غیبت وجود» در متافیزیک غربی مطرح شده است، آیا همین عناوین را میتوان به سیر و ادوار و مراحل تاریخی تفکر فلسفی در عالم اسلام سرایت داد؟ این در حالی است که حداقل در ادوار مهمی از این تاریخ، «وجود» و حضور آن در بنیان هرگونه تامل فلسفی مورد تاکید قرار گرفته و بنا بر رای برخی از شارحان فلسفه ابن سینا، اطلاق اصالت وجود و عناوینی چون بداهت و تشکیک در وجود نیز مورد توجه وی بوده و این چندان دور از واقعیت نیست. جا دارد اهالی فلسفه، بویژه آن دسته از فیلسوفان که در عرصه تطبیق و مقایسه میان مشارب و مسالک فلسفی تامل میکنند، به این پرسش نیز التفات کرده و چنانچه آن را شایسته بحث و گفتگو بدانند، در محافل و مجامع فلسفی به بحث و تامل در آن بپردازند.