بازشناسی ابعاد و ویژگی های فضای شهری معنویت گرا

وجود انسان دارای دو بعد معنوی (روحانی) و مادی (جسمانی) است و باتوجه به این که شهرها و فضاهای شهری بستر زندگی انسان هستند، مطالعه و برنامه ریزی آینده شهرها مستلزم توجه به هر دو جنبه وجودی انسان اعم از ابعاد کالبدی و اقتصادی و نیز ابعاد روانی و معنوی است. نگاه مادی گرایانه دوران مدرنیسم و عدم توجه کافی به اصول، روش ها و آموزه های معنوی و اخلاقی در محافل دانشگاهی، توسعه های شهری و ساخت فضاهای شهری موجب بحران معنویت در شهرها شده است. چالش شهرهای امروزی این است که چگونه می توان ابعاد معنوی و درونی انسان را با شهرسازی و طراحی فضای شهری پیوند داد و بر کیفیت ادراک و تجربه انسان از فضای شهری تاثیر گذاشت. این پژوهش با هدف شناخت ابعاد و ویژگی های فضای شهری معنوی و بررسی نقش معنویت در ساخت فضای شهری انجام شده است. در بخش مطالعه ادبیات موضوع، از روش مرور سیستماتیک در پایگاه اسکوپوس بر اساس جستجوی دو واژه «فضای شهری» و «معنویت» و روش گلوله برفی برای شناسایی تحقیقات مرتبط با موضوع معنویت بهره گرفته است. در راستای تدقیق چارچوب نظری و ترسیم مدل مفهومی، با 51 نفر از اساتید رشته های شهرسازی، معماری، جامعه شناسی، علوم قرآن و حدیث، روان شناسی و فلسفه بر اساس روش دلفی مصاحبه نیمه ساختار یافته، و با 21 نفر از شهروندان (بر اساس دستیابی به اشباع داده) مصاحبه عمیق انجام شده است. در نهایت منابع و مصاحبه ها با روش تحلیل مضمون، تحلیل و شبکه مضامین استخراج شده است. نتایج نشان می دهد فضای شهری معنوی در زمینه ای مبتنی بر باورهای دینی یا غیردینی شکل می گیرد (زمینه پیشینی) و سازنده هویت اجتماعی و فرهنگی آن شهر و زمینه ساز ایجاد فضای شهری معنوی است که در بعد کارکردی دارای یکی از مولفه ها شامل کاربری های مقدس و هویتمند، راه ها و مسیرهای مقدس؛ در بعد کالبدی معماری هویتمند یا مقدس، مصالح، رنگ ها و هنر عمومی معنادار؛ در بعد ادراکی نمادها و نشانه های فرهنگی اجتماعی مذهبی، منظر صوتی مقدس و معنادار، رنگ تعلق اجتماعات به فضاهای شهری؛ در بعد بصری منظر فرهنگی، منظر مقدس، منظر سبز، حس شکوه، تقدس، وحدت و تواضع؛ در بعد اجتماعی و فرهنگی، هویت فرهنگی و رویدادهای مختلف فرهنگی مذهبی و اجتماعی خاص در یک جامعه چندفرهنگی منسجم؛ در ابعاد طبیعی، هویت زیست محیطی و طبیعی، عناصر طبیعی؛ و در بعد زمان، کاربری های مذهبی فرهنگی زمان مند و حس زمان در بافت های کهن و تاریخی است. تجربه و ادراک فضاهای شهری معنوی بر افراد تاثیرات مختلفی دارد (اثرات پسینی) که شامل ارتباط مطلوب با خدا، خود، طبیعت و دیگران است.