یادداشت هایی درباره ی نکات و اشارات شاهنامه ای دیوان ناصر خسرو

با توجه به استمرار پر فروغ جریان- یا سنت- تاثیر شاهنامه در متون نظم و نثر پس از آن، ناصرخسرو نیز به عنوان یکی از نمایندگان برجسته ی تفکر و فرهنگ ایرانی در دایره ی این نفوذ قرار گرفته و بر خلاف دیدگاه های افراطی یا تفریط آمیز در این باره، به احتمال فراوان مآخذ بسیاری از تلمیحات حماسی- اساطیری او حماسه ی ملی ایران بوده است. بعضی از دلایل و احتمالات توجه و تمایل ناصرخسرو به شاهنامه عبارت است از: دبیری وی و ضرورتا تسلط بر ادب فارسی و عربی، جامعیت علمی ناصرخسرو، وطن گرایی او، خردمداری ناصر، عنایت شدید وی به مذهب اسماعیلی و شاید روحیات ملی در خاندانش. در میان شخصیت های شاهنامه ای، ناصرخسرو بیش از همه به فریدون دلبستگی دارد و در مجموع از تلمیحات شاهنامه ای به هشت منظور: دعوت به عبرت اندوزی، تصویر سازی، تمثیل، نماد شکوه ظاهری، تبیین مسایل حکمی و تعلیمی، مدح، انتساب اندرز به شخصیت های شاهنامه ای و وصف خویشتن استفاده کرده است. در دیوان ناصرخسرو چند نمونه از اشارات حماسی- اساطیری دیده می شود که اصطلاحا می توان «ظرایف و نوادر تلمیحات شاهنامه ای» این شاعر نامید و عبارت است از: زنده بودن ضحاک در بند دماوند، رام شدن دد و دام در برابر فریدون، ایجاد ای هام تناسب بر مبنای نام و داستان هوشنگ، توجه به روایت گیاه تباری نخستین زوج بشری در اساطیر ایرانی و جنسیت عناصر اربعه در باورهای باستانی ایرانیان. در حاشیه ی بحث ناصرخسرو و فردوسی داستان دیدار ناصرخسرو از رباط چاهه و استفاده ی جنبی از دیوان او در یکی از مباحث فردوسی شناسی نیز قابل ذکر است.