معماری در دربار سلطان صاحب قران

پرداختن به شخصیت ناصرالدینشاه و رابطهاش با معماری دو جنبه دارد؛ نخست افکار و آراء وی دربارۀ معماری اعم از آثار جدید و قدیم، سپس تاثیر وی بر سرنوشت معماری عهد خود در مقام پادشاه و حامی.
معماری در دوران نسبتا آرام حکومت او وضعی ممتاز دارد و آگاهی یافتن از آن مستلزم بررسی منابع تاریخی و شناخت آثار و شواهد معماری بهجامانده است. معماری این عصر، مانند دیگر امور، متاثر از اوضاع سیاسی و اقتصادی و اجتماعی آن روزگار است. در این دوره، الگوهای فرنگی با مبانی معماری بومی تلفیق شد و اشکال تازه و متنوعی در طرح و ترکیب بناها و چهره شهرها پدید آمد. در کل، معماری این ایام از حیث استحکام اعتبار گذشته را ندارد؛ اما از نظر ترکیب و تنوع و گسترش دورهای ممتاز به حساب میآید. آرامش نسبی این دوره و کثرت ساخت آثار و بناهای دیوانی و سلطانی اسباب تشکیل دستگاهی برای معماری و بنایی در دربار ناصری گشت.
ناصرالدینشاه مدتی طولانی از سلطنت 49سالهاش را در سفر به سر برد. تاثیر این سفرها در معماری دورۀ او آشکار است. او در سفرهایش به آثار و بناهای قدیمی توجه نشان داده و به مقتضای موضوع و اهمیت آنها را توصیف کرده است. او اطلاعات تاریخی مناسبی از آثار و ابنیۀ تاریخی در ایران و حتی خارج از آن داشته و یا به دست میآورده است. به نظر میرسد به اهمیت ثبت و ضبط آمار و اطلاعات پیرامون آثار تاریخی آگاه بوده و به طرق مختلف کسانی را به مستندسازی آثار تاریخی وامیداشته است. از آن جمله میتوان به ایجاد «آلبومخانۀ مبارکۀ همایونی»، عکاسی از آثار تاریخی و برداشت آنها اشاره کرد. از بررسی سفرنامه های وی، اطلاعات ارزندهای در باب آثار تاریخی عاید می شود و در مواردی این سیاحتنامه ها، خاطرات روزانه، و عکسها و طرحهایی که به دست یا امر او نوشته و برداشته شده تنها مرجع بررسی برخی آثار است.
دستهای از اقدامات عمرانی ناصرالدینشاه معطوف است به تعمیر آثار و بناهای تاریخی. در این دوره، تلاش و جدیت بسیار در ترمیم بقاع ائمه و طلاکاری گنبد آنها در ایران و عراق عرب به کار رفت. یکی دیگر از اقدامات عمرانی مهم در عصر ناصری احداث راه های جدید و تعمیر راه های قدیمی است. شوسهساختن راه ها و شوارع در مدرسه صنایع دارالفنون در زمرۀ رشته های آموزشی درآمد و با بهرهگیری از معلمان فرنگی، جمع کثیری از محصلان ایرانی به فراگرفتن این فن اشتغال یافتند.
در ظرف مدت سلطنت پنجاهسالۀ ناصرالدینشاه، شهرها، روستاها، آثار و بناها، راه ها و شوارع بسیاری ایجاد شد. برخی از این موارد طبق طرح و هندسۀ ایرانی، و بسیاری دیگر به شیوۀ معماری و شهرسازی ممالک متمدن فرنگ ساخته شد. در کل، میتوان شیوه های معماری در دورۀ ناصری را به سه دسته تقسیم کرد: 1) شیوۀ ایرانی، 2) شیوۀ فرنگی، 3) شیوۀ ترکیبی.