چگونه می توان از جر و بحث نویسندگی پیشگیری نمود

صورت اسامی نویسندگان یک مقاله به خوانندگان آن اعلام می نماید که چه فرد یا افرادی مسوولیت انجام پژوهش به عمل آمده و نوشتن مقاله حاصل از آن پژوهش را بر عهده گرفته اند. این افراد کسانی هستند که نه تنها بایستی از حقوق مادی و معنوی اثر خود بهره ببرند، بلکه باید بار مسوولیت یافته های خود را نیز به دوش بکشند. اگر چه در تئوری، بحث نویسندگی یک مقاله به نظر مشخص و معین می رسد اما در عمل، مسائل و مشکلات عدیده ای بروز می کند که حل آنها به سادگی میسر نخواهد بود.
برای نمونه اخیرا دو مورد جالب در این خصوص برای مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان رخ داد: در مورد اول نویسنده مسوول یک مقاله پس از آن که مقاله وی برای چاپ پذیرفته شده بود طی تماس تلفنی خواستار این نکته مهم شد که اسم یکی از نویسندگان مقاله را حذف نماید. دلیل وی برای انجام این کار آن بود که نویسنده مورد نظر هیچ نقشی در نوشتن مقاله ایفا نکرده است! در مورد دوم نیز نویسنده مسوول یکی دیگر از مقالات پذیرفته شده، امکان اضافه کردن نام یک نویسنده دیگر را به عنوان نویسنده نفر اول مقاله خود جویا شد. علت این امر آن بود که همکار نویسنده مسوول جهت ارتقاء نیاز مبرم به یک مقاله به عنوان نویسنده نفر اول داشت!
رخ دادن این موارد و مواردی از این دست که از نشریات خارج کشور نیز گزارش می گردند [1] نشانگر آن است که موضوع جر و بحث نویسندگی (authorship dispute) از مشکلات مهم و شایع مجلات علوم پزشکی دنیا می باشد. بخش مهمی از این امر به این نکته مهم باز می گردد که متاسفانه هنوز تعریف دقیق و جامعی از شرایط نویسندگی (authorship) وجود ندارد [2].
با این وجود، به نظر می رسد که تلاش کمیته بین المللی سردبیران مجلات علوم پزشکی International Committee of Medical Journal Editors (ICMJE) در ارائه تعریفی از شرایط نویسندگی تا حدودی این خلاء را پر کرده است. بر اساس این تعریف، نویسنده واقعی یک مقاله (true author) کسی است که دارای هر سه شرط زیر در تعریف نویسندگی باشد:1. سهم اساسی در شکل گیری و طراحی مطالعه، جمع آوری داده ها و یا تجزیه و تحلیل و تفسیر اطلاعات داشته باشد.
2. در تهیه پیش نویس اولیه مقاله نقش داشته و یا که این پیش نویس اولیه را به شکلی نقادانه از نظر بار معنوی آن مورد تجدید نظر قرار دهد.
3. در نهایت، نسخه نهایی مقاله را قبل از چاپ مورد تایید خود قرار دهد.
بنابراین، اگر چنانچه یک نفر فقط در تهیه بودجه طرح تحقیقاتی شرکت داشته و یا در جمع آوری اطلاعات کمک نموده و یا فقط سرپرستی تیم تحقیقاتی را به طور کلی در اختیار داشته است، از شرایط نویسندگی برخوردار نمی باشد [3].
معمولا نویسندگان یک مقاله ممکن است به دو صورت شرایط نویسندگی را خدشه دار نمایند. در مورد اول، آنها اسم کسانی را جز نویسندگان می آورند که یا هیچ نقشی را در انجام پژوهش نداشته و یا نقش بسیار کوچکی را در این زمینه ایفا نموده اند (gift authorship). در مورد دوم، ممکن است که آنها اسم کسانی را از قلم بیاندازند که سهم عمده ای در انجام تحقیق و نوشتن مقاله بر عهده داشته اند (ghost authorship).
از آن جایی که پیشگیری از یک مشکل بهتر از حل کردن آن پس از رخ داد می باشد، با درنظر گرفتن سه اصل عمده زیر می توان تا حد بسیار زیادی از مشکل جر و بحث نویسندگی پیشگیری نمود [1]:اصل اول- تشویق کردن فرهنگ اخلاق نویسندگی معمولا افراد به دلیل این که آداب و رسوم خاصی را دنبال می کنند، ممکن است به شکلی غیراخلاقی در زمینه شرایط نویسندگی عمل نمایند. این نکته ممکن است سبب شود که نام فرد معروفی، مثلا رئیس بخش، در حالی که وی هیچ تلاش عمده ای را در انجام تحقیق به عمل نیاورده است، به شکلی غیرمتعارف جزو نویسندگان آورده شود. تلاشی که اخیرا کمیسیون محترم نشریات کشور با ارسال پرسش نامه ای به سردبیران مجلات علوم پزشکی کشور در خصوص شرایط نویسندگی به عمل آورده است می تواند در صورت حصول به نتیجه مطلوب به تشویق فرهنگ اخلاق نویسندگی کمک نماید.
اصل دوم – هنگامی که طرح تحقیق را تهیه می نمایید، موضوع نویسندگی را نیز مطرح نمایید.
بهتر است از همان ابتدا که طرح تحقیق خود را تهیه می نمایید در مورد این که احتمالا نتایج تحقیق به چه شکلی گزارش خواهد شد و این که چه کسانی در زمره نویسندگان نتایج قلمداد می گردند، تصمیم بگیرید. هم چنین، بهتر خواهد بود که چنین تصمیماتی در جلسات رو در رو و با حضور تمام اعضاء تیم تحقیق مطرح و در هر مورد صورت جلسه ای تنظیم گردیده و به امضاء تمامی شرکت کنندگان در جلسه برسد.
اصل سوم – قبل از این که مقاله را به رشته تحریر در آورید، در مورد نویسندگان آن تصمیم بگیرید.
اگر در مرحله طراحی پژوهش چنین توافقی حاصل شده، بهتر است یک بار دیگر قبل از شروع به نوشتن مقاله در یک جلسه مشترک، موضوع به تمامی اعضاء تیم تحقیق یادآوری گردد. بنابراین چنانچه قبلا چنین تصمیمی گرفته نشده است، می بایست قبل از شروع به نوشتن مقاله در یک جلسه رو در رو این مساله مهم مطرح، سهم هر یک از افراد در نگارش مقاله مشخص و ترتیب نام نویسندگان معین گردد. برای این جلسه نیز بهتر است صورت جلسه ای تنظیم و به امضاء تمامی شرکت کنندگان در جلسه برسد.
اما در خصوص حل و فصل دو مورد پیش آمده برای نشریه دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، مطابق با دستورالعمل کمیته اخلاق در انتشار Committee on Publication Ethics (COPE) ابتدا به نویسنده مسوول هر دو مقاله یاددآوری شد که آنها فرم تعهد مجله را تکمیل نموده و در آن شرایط نویسندگی مقاله خود را تایید کرده اند. سپس، از آن ها خواسته شد که درخواستی با امضاء تمامی نویسندگان مقاله به ویژه از فردی که در مقاله اول نام وی بایستی حذف می شد تهیه نمایند که در آن تمامی نویسندگان موافقت کامل خود را با تغییر در اسامی نویسندگان اعلام کرده باشند. اما از آن جایی که هیچ کدام از دو نویسنده مسوول چنین نامه ای را ارائه نکردند، اسامی نویسندگان دو مقاله ذکر شده تغییر داده نشد.