سنجش تطبیقی وقف طی دوره های قاجاریه و پهلوی

موضوع وقف و شکل گیری فضاهای وقفی سابقه ی دیرینه ای در شهر تهران دارد و با وقف قنات مهرگرد به وسیله ی بانویی زرتشتی آغاز و پس از اسلام با اشکال متنوعی شامل اماکن مذهبی، مسکونی، تجاری، فرهنگی- آموزشی، بهداشتی- درمانی، تجهیزات زیربنایی، مستغلات و اموال منقول در قالب وقف های سنتی تا بنیادهای عظیم خیریه وقفی تداوم یافته است. چگونگی و نوع تجلی فضایی موقوفات در سطح شهر تهران در هر دوره ای را شرایط اجتماعی- اقتصادی و کالبدی حاکم بر جامعه تعیین می کند. از این روست که وقف و موقوفات در هر دوره ای در عین داشتن تشابهات، ویژگی های منحصر به فردی نیز دارند. در مقاله ی حاضر بر شناخت این تشابهات و ویژگی ها و تغییر و تحول و علل آنها طی دو دوره قاجاریه و پهلوی بر اساس آمارها و اطلاعات در دسترس، سعی شده است. از این رو اهداف وقف، نوع موقوفات و چگونگی توزیع فضایی آنها در سطح شهر تهران در این دو دوره بررسی و با هم سنجش شده اند. نتیجه ی حاصل آنکه در دو دوره ی قاجاریه و پهلوی هدف عمده ی عمل به وقف، توسعه و نشر دین اسلام با گرایش غالب به مذهب شیعه بوده است. هرچند در کالبد شکافی آن، اهداف دیگری نیز وجود دارد. همچنین موقوفات عمدتا از نوع درآمدزا به ویژه مغازه بوده است. وقف هم در اهداف و هم در نوع موقوفات روند تکاملی داشته و علاوه بر شکل سنتی به شکل بنیادهای خیریه وقوع یافته است.