نشریه پژوهش های ادبی و بلاغی
سال چهارم شماره 3 (پیاپی 15، تابستان 1395)

در دهه 1960 میلادی جنبش مینی مالیسم در بیشتر هنرها از موسیقی گرفته تا هنرهای تجسمی و ادبیات رخنه کرد و شکل ویژه خود را یافت و در ادبیات داستانی به شکل داستان کوتاه درآمد. از مهم ترین ویژگی های این نوع داستان کوتاه می توان به ایجاز و اختصار، پیرنگ ساده، زمان و مکان محدود و استفاده از عنصر گفت و گو اشاره کرد. هرچند این نوع ادبی به عنوان پدیده ای نوظهور در غرب شناخته می شود، اما با مراجعه به متون کلاسیک فارسی و سایر آثاری که قبل از رواج این نوع ادبی نوشته شده اند، بویژه در حکایت های تعلیمی و عرفانی فارسی، می توان نمونه های داستان کوتاهی را یافت که بسیاری از ویژگی های داستان های مینی مالیستی را داراست. پریشان قاآنی یکی از کتاب هایی است که با وجود اینکه مدت ها قبل از شکل گیری مینی مالیسم نوشته شده است، به دلیل اشتمال بر ویژگی هایی چون ساده گویی، گرایش به ایجاز و اختصار، واقع گرایی، محدودیت زمان و مکان و شخصیت ها، قابل مقایسه با داستان های مینی مالیستی است و در عین حال در پاره ای موارد تفاوت های اساسی هم با آن دارد. لذا در این پژوهش به دنبال بررسی وجوه تشابه و تمایز حکایت های کوتاه پریشان با داستان های مینی مال هستیم تا نشان دهیم که صرفا از روی مشابهت های ظاهری، نمی توان به تطابق کامل چنین حکایت هایی با داستان های مینی مال حکم داد .

روایت شناسی، رویکردی نوین در مطالعه متون مختلف از جمله ادبیات داستانی است؛ که در پی کشف قواعد و امکانات حاکم بر گفتار روایی (متن) است. یکی از مولفه هایی که در تحلیل یک روایت مورد بررسی قرار می گیرد عنصر زمان است؛ که اولین بار ژرار ژنت فرانسوی به طور جدی به آن پرداخته و ظهور آن را در متن در سه سطح نظم، تداوم و بسامد بررسی کرده است. از آنجا که در داستان گیله مرد بهره گیری از این عنصر در پروردن داستان نقش اساسی دارد. در این پژوهش برآنیم تا کاربست این عنصر و تاثیر آن را در روند شکل گیری داستان بررسی کنیم. به این منظور ظهور سه تعین زمانی را در این داستان بررسی کرده و کاربرد و تاثیر هر یک را جداگانه شرح داده ایم. هدف این پژوهش آن است که نشان دهد بزرگ علوی چگونه با بکارگیری بازی های زمانی از تنگنای کوتاهی داستانش رسته و داستانی با فضا و شخصیت هایی پرورده ارائه داده است.

بررسی متون ادبی از دیدگاه زبان شناسی از جمله از جهت ساخت اندیشگانی زبان یکی از رویکردهای جدید پژوهشی است که باعث فهم و درک عمیق تر لایه های پنهانی متون می شود. این مقاله در نظر دارد که ساخت اندیشگانی دو مجموعه شعر از شاعران معاصر، پونه نیکوی و مجید سعدآبادی را -که درباره دفاع مقدس سروده شده اند- بررسی و تجزیه و تحلیل کند. مجموعه شعر پونه نیکوی انار سبز زیتون سرخ و مجموعه شعر مجید سعدآبادی سربازی با گلوله برفی نام دارد. این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی انجام شده و بیانگر تنوع فرایندها، مشارکین و عناصر پیرامونی ای است که دو شاعر به آن توجه کرده اند. یافته های تحقیق نشان می دهد که نیکوی از 683 فرایند و سعدآبادی از 537 فرایند در شعرشان بهره گرفته اند که از این تعداد، بیشتر فرایندها فرایندهای مادی است. همچنین عناصر پیرامونی در اشعار این دو شاعر شامل عناصر زمانی، مکانی، چگونگی، سببی، مقدار، علت و پرسشی است و این دو شاعر بیشتر از عناصر مکانی، زمانی و چگونگی استفاده کرده اند.

استعاره های شناختی در انتقال معنی و حسی کردن مفاهیم انتزاعی، در فرایند ‏تکلم انسان نقش مهمی را ایفا می کنند.آدمی برای اندیشیدن و سخن گفتن به ‏ناگزیر از استعاره بهره می گیرد، به ویژه آنگاه که موضوع فکری او مسائل عمیق ‏عرفانی، فلسفی، دینی ، ادبی و نظایر آن باشد. ‏
این استعاره ها که ظاهرا برای نخستین بار از سوی لیکاف و جانسون درکتاب ‏معروف «استعاره هایی که با آنها زندگی می کنیم» مطرح شده اند، در قالب های ‏گوناگونی از جمله «ساختار رویداد»، «جهت گیرانه»، «تشخیص» ساختاربندی ‏می شوند و هر کدام به نوعی بخشی از دانش زبانی را مفهوم سازی و قابل درک ‏می نمایند.‏
بیدل دهلوی ازجمله شاعرانی است که از طرفی زبان شعری او به پیچیدگی در ‏حوزه لفظ و معنا مشهور است و ازدیگر سوی شاعری اندیشمند، پر مغز و معنی ‏آفرین است. به همین جهت ورود به دنیای شعر و اندیشه او برای بسیاری سخت ‏و دشوار می نماید. لذا برای ورود به ساحت های فکری و شناخت ترفندهای زبانی ‏او، به کارگیری ابزارهای شناختی از جمله تحلیل استعاری اشعار او، ضروری به ‏نظر می رسد.‏
مقاله حاضر با استفاده از مبانی معنی شناسی شناختی به تحلیل استعاره های ‏موجود در غزلی از بیدل دهلوی با مطلع «به اوج کبریا کز پهلوی عجز است راه ‏آنجا» می پردازد و نشان می دهد که غزل بیدل علاوه بر دارا بودن وحدت افقی از ‏وحدت عمودی نیز برخوردار است و این شیوه در تحلیل اشعار او راه کار ‏مناسبی تشخیص داده شد. ‏

زنان تنها در شرایطی می توانستند آثار ادبی خود را منتشر کنند که جایگاه اجتماعی خاص خود را داشته باشند. برای دستیابی به این جایگاه، حرکتی پایه ریزی شد که در نهایت به جنبشی تحت عنوان فمینیسم منجر شد. از زمانی که زنان پا به عرصه اجتماع و فعالیت های ادبی گذاشتند، در بررسی آثار ادبی، پژوهش-هایی مبنی بر ویژگی های نوشتاری آنان شکل گرفت. در این پژوهش دو رمان برجسته معاصر (بامدادخمار از فتانه حاج سیدجوادی) و (چراغ ها را من خاموش می کنم از زویا پیرزاد) با توجه و تاکید بر مولفه ها و ویژگی های نگارش زنانه، به روش تحلیلی– توصیفی بررسی شده است؛ با این هدف که بدانیم آیا این نویسندگان زن، در خلق اثر خود، تحت تاثیر گرایشات فمینیستی قرار گرفته اند یا خیر؟ در خلال بررسی آثار مورد مطالعه، این نتایج حاصل شد: رمان بامداد خمار اغلب ویژگی هایی را که برای فرم داستانی زنانه (زنانه نویسی) و نیز مضامینی که برای داستان های زنان برشمرده اند، در خود جای داده است. این اثر بر وجود نگرش مردسالارانه در جامعه تاکید دارد و ضمنا زنان را ناچار به تن دادن به آن به جهت داشتن آرامشی هرچند ظاهری، می داند. نویسنده رمان چراغ ها را من خاموش می کنم آگاهانه اغلب ویژگی های نوشتار زنانه را برگزیده و به کار گرفته است. همچنین اثر نشان دهنده دیدگاه فمینیستی نویسنده به جامعه و زنان است و علی رغم آن که نسبت به برخی مسائل اجتماعی و سیاسی بی اعتنایی نشان می دهد، معتقد به تغییر در زندگی زنان است. دیدگاه سیاسی نویسنده نسبت به فعالیت زنان آشکار است.

فراهنجاری یکی از شگرد های برجسته سازی زبان در شعر و عدول از خودکاری آن است که کاربرد گونه های متعدد آن در شعر معاصر اهمیت یافته، سیمایی متمایز به سبک آن بخشیده، موجبات تازگی در بیان و درنگ در دریافت معنای آن را فراهم آورده و عواطف و هیجانات شاعرانه را بدون ملاحظه معمول به زبان در چنین فضایی برای مخاطب نمایش می دهد. شعر احمد عزیزی یکی از نمودهای این تحول زبانی است که اصول ثابت زبان را شکسته، گستره این نوزایی و عادت گریزی گشته و توجه مخاطب را با دگردیسی در لایه های کاربردی زبان شعرش به شخصی سازی آن جلب می نماید. این پژوهش با هدف تبیین شگردهای فراهنجاری زبانی در شعر احمد عزیزی، عناصر زبانی سبک ساز را در سروده های شاعر به روش توصیفی- تحلیلی بررسی کرده و رهیافت های زبان شخصی شعرش را در آشنایی زدایی و عدول از خودکاری زبان تحلیل کرده است که چشم انداز کلی تحقیق نشان می دهد، احمد عزیزی با بهره برداری از آرایه های تصویری نوین، کاربردهای ترکیبی نامعمول و تصرف در اصول آوایی و گویشی، غبار عادت را از کلام عادی زدوده و ساحت شعرش را از آفرینش های دیگرگون سرشار نموده است، چنان که بار احساسات شاعرانه اش را بر دوش شخصی سازی زبان شعرش نهاده و درنگی مفهومی در نظام سخن پردازی و شاعری ایجادکرده است.

قاآنی شیرازی از شاعران بنام سبک بازگشت ادبی می باشد. زبان آهنگین از جمله اختصاصات زبان شعری این شاعراست که مخاطب را مجذوب خود می سازد. نوشتار حاضر جستاری کوتاه در بررسی سبک شناسی زبان موسیقایی در شعر قاآنی شیرازی می باشد که در آن هنرنمایی های پنهان شاعر که مزین به صنایع بدیعی در لفافه تصاویر ساده و قابل فهم است، نموده می شود. بدین منظور، جنبه های گوناگون سبک شناسی زبان موسیقایی شعر قاآنی شیرازی به روش توصیفی - تحلیلی در سه بخش موسیقی درونی، بیرونی و کناری در تمام دیوان شاعر مورد بررسی قرار گرفته و نمونه های آماری لازم استخراج گردیده است. قاآنی در 8 قالب قصیده، قطعه، غزل، رباعی، ترکیب بند، ترجیع بند، مسمط و مثنوی طبع آزمایی نموده؛ اما قصیده سرایی عرصه هنری مسلم این شاعر است. از نظر سبک شناسی می توان قاآنی را شاعر بحر هزج نامید، این بحر بالاترین بسامد را در دیوان این شاعر به خود اختصاص داده است. قوافی بدیعی نقش پر رنگی در گوشنوازی موسیقی کناری شعر قاآنی دارد. فعل، بیشترین ردیف مورد استفاده شاعر را تشکیل می دهد؛ علاوه بر این موسیقی حاصل از تکرار، تجانس های آوایی، جناس، ردالصدر علی العجز و قلب مطلب در اشعار او نمود ویژه ای یافته است.

کشف المحجوب هجویری، قدیمی ترین کتاب موجود در موضوع تصوف و از ذخایر ارزشمند ادب فارسی و عرفان ایرانی است که متضمن مطالب مهمی در خصوص تصوف و متصوفه تا روزگار مولف می باشد.
یکی از عرفای بزرگی که در ضمن مطالب گوناگون این کتاب به نوعی از اقوال و احوال و حکایات مربوط به آن سخن رفته، بایزید بسطامی است. بایزید که از نامداران و چهره های تابناک عرفان ایرانی اسلامی محسوب می شود سخت مورد توجه هجویری بوده چنان که به مناسبت های گوناگون از آراء ، افکار و حالات سلطان العارفین سخن گفته و آنها را مستند سخنان و کلام خویش قرار داده و یا به شرح و تفصیل آنها پرداخته است.
هجویری یکی از طوایف دوازده گانه صوفیه را طیفوریه یا پیروان بایزید می داند و از آراء شیخ بسطام به ویژه درباره سکر، حقیقت توحید، معرفت، ایمان، محبت، عبادت، متابعت علم، کرامت، شطح معروف و معراج بایزید و... سخن می راند. وی از بایزید با تعابیری همچون فلک معرفت و ملک محبت نام می برد.
نتیجه آنکه سیمایی که از بایزید در کشف المحجوب ترسیم شده، سیمای عارفی است کامل و سالکی است واصل که هجویری با احترام تمام از او سخن می راند و کلمات و حکایات وی را در تایید سخنان خویش به کار می برد و او را یکی از آشنایان و راه یافتگان به حریم حقیقت تلقی می کند.