نشریه هفت آسمان
پیاپی 61-62 (تابستان 1393)

شیخ بهایی عالم ذوالفنون عصر صفوی است که در علوم مختلف آثار مهمی بر جای گذاشته است و هنوز نیز اثرگذاری وی بر علم و فرهنگ ایران زمین به خوبی روشن است. مقاله حاضر سعی دارد دیدگاه های کلامی وی را در اصول اعتقادی، با استفاده از آثار خطی و چاپی وی ارائه دهد. ایشان با رویکردی عقلی و نقلی به تبیین مسائل پرداخته است و هم گام با متکلمان مدرسه حله مخالفت خویش را با فلاسفه در مسائلی مانند معراج روحانی، قدم عالم، مسبوقیت حدوث به ماده، و معاد روحانی بیان کرده است. ایشان اجتهاد در امور دنیایی و قضا شدن نماز را بر پیامبر جایز می داند و دلیل عدم جواز سهو بر پیامبر را اجماع بیان می کند. او برای امام دو مرتبه از علم را بیان می کند و ایمان را تصدیق قلبی و اقرار لسانی می داند و با توجیهی کلام نفسی را قبول می کند

قیام عباسیان علیه امویان هرچند تا حدودی امید به دگرگونی ایجاد کرد اما عباسیان نیز نتوانستند آمال عدالت خواهانه مردم ایران را برآورده کنند. از طرف دیگر، علویان نیز قیام هایی را طراحی کرده بودند تا اینکه نوادگان اسماعیل توانستند با شعار ایجاد عدالت در جامعه قیام هایی را رهبری کنند. انشعاب در جنبش اسماعیلیه و جدایی دسته ای به نام قرامطه باعث شد آنها تظاهر به عدالت کنند. قرمطیان موفق شدند در بحرین و جنوب ایران اقدامات اجتماعی بسیاری به نفع جامعه انجام دهند. داعیان اسماعیلی نیز برای ایجاد عدالت در ایران کوشیدند. تسلط ترکان سلجوقی بر ایران باعث نزدیکی افکار ایرانیان و شیعیان اسماعیلی شد تا اینکه سرانجام این اندیشه در وجود امامان اسماعیلی نزاری در الموت تبلور یافت. رهبران نزاری نیز در سه مرحله به مبارزه با خلافت و سلاطین سلجوقی پرداختند اما نهایتا در زمان حسن سوم اشرافیت و زمین داری نیز در بین اسماعیلیان شایع شد. آنها شعارهای نخستین را فراموش کردند و خواهان کنار آمدن با سلاطین و مهاجمان بودند. قدرت آنها چنان بود که در زمان حمله دوم مغول امام نزاری، علاءالدین محمد، را به قتل رساندند و برای حفظ خود حاضر به تسلیم در برابر مغولان شدند و بنیاد جامعه نزاری را با این خودخواهی برافکندند

گردشگری پیام که با هدف رساندن آموزه های دینی به دیگران صورت می گیرد و بخشی از گردشگری میراث به شمار می رود، در صدر اسلام و آغاز مسیحیت نقش بزرگی در ترویج آنها داشته است. بر اساس متون مقدس و داده های تاریخی، بنیان گذاران این دو دین، خود گردشگر پیام بوده اند. این سفرها در مسیحیت تشکیلاتی بود و در اسلام، اغلب غیرتشکیلاتی. عیسی (ع) و حواریون برای جلب مخاطب از معجزه های عوام پسند استفاده می کردند، در حالی که پیامبر اسلام (ص) بسیار بیش از معجزه، از استحکام گفتار و سخن زیبا بهره می جست و مبلغان مسلمان صاحب معجزه نبودند. گردشگران دینی در مسیحیت بی زاد و توشه سفر می کردند. پیامبر اکرم (ص) این شکل سفر را از اختصاصات عیسی (ع) و حواریون می دانست و آن را برای امت خود ممنوع کرد. برخلاف پیامبر اسلام (ص) که دعوتش به شدت رنگ سیاسی داشت حضرت عیسی (ع) در گردشگری پیام می کوشید از مباحث سیاسی پرهیز کند. گردشگران پیام در هر دو دین، گاهی با ناکامی ها و خطرهایی روبه رو بوده اند

پولس را به علت نقش تاثیرگذارش در شکل گیری مسیحیت، موسس دوم مسیحیت نامیده اند. شاید مهم ترین حادثه در زندگی پولس، اتفاقی باشد که او را از دشمن مسیحیت به یک باره به مبلغ پرشور آن تبدیل کرد. پولس علت این تغییر را مکاشفه ای معرفی می کند که برای او در مسیر رفتن به دمشق رخ داده است. لوقا در کتاب اعمال رسولان، در سه قطعه متفاوت به بیان ماجرای این مکاشفه پرداخته است؛ اما این سه روایت، اختلافات مهمی با یکدیگر دارند. مقاله حاضر می کوشد تحلیلی از این اختلافات به دست دهد تا بتواند منشا وجود این تفاوت ها را نیز روشن کند. نویسنده به جای تمرکز بر پیش فرض های الاهیاتی، با استناد به منابع تاریخی به تحلیل ادبی متن سه روایت می پردازد. به نظر نویسنده تحلیل سبک ادبی لوقا بهترین راه برای تبیین این مسئله است. او پس از طرح پیشینه ای از بحث به بررسی این سه روایت و اختلافات موجود در آن می پردازد. در پایان، ویرایش ها و تغییراتی را که لوقا در داستان رایج درباره پولس ایجاد کرده، کلید فهم اختلافات این سه روایت معرفی می کند.

صومعه در دوره سوم رهبانیت مسیحی ایجاد شد که موسس آن پاکومیوس بوده است. این لفظ به مرور زمان هم تراز معنای صحرا برای آبای صحرا شد و جایگاهی مقدس در الاهیات رهبانی به خود اختصاص داد و به نوعی از مهم ترین عوامل گسترش رهبانیت مسیحی شد. علل متعددی در گسترش صومعه وجود دارد که برخی از این علل عبارت اند از: شمار فراوان راهبان؛ اشتیاق بسیاری از مردم به ساخت صومعه؛ و همچنین جابه جایی صومعه ها در طول قرون متعدد. با وجود فواید بسیاری که صومعه برای راهبان داشته، اما مضرات و معایب زیادی نیز برای راهبان و جامعه رهبانی ایجاد کرد که برخی از این معایب عبارت اند از: ایجاد مکاتب متعدد الاهیاتی فقط به دلیل رابطه مراد و مریدی؛ از بین بردن روحیه ظلم ستیزی و قیام؛ شهرت کاذب و غرور؛ مکانی برای دست یابی به قدرت؛ مکانی برای ایجاد فساد در برخی راهبان؛ مادی گرا شدن راهبان؛ محرومیت جامعه از استعدادها و... . در واقع، جامعه دینی مسیحی باید نگاهی جدید به صومعه داشته باشد و فضای آلوده آن را با بازگشت به دوران سلف تطهیر کند.

مزدک، انقلابی و اصلاح طلب روزگار ساسانی، در زمان قباد، شاه ساسانی علیه نظام فئودالی و بی عدالتی موجود در جامعه و همچنین زیاده خواهی ثروتمندان طبقه مرفه جامعه قیام کرد. او با بهره گیری از نظام فکری خود، که برخاسته از برخی تعالیم زرتشتی و مانوی و اندیشه های انقلابی بود، موفق به ایجاد اصلاحات و تاثیراتی در روزگار قباد، شاه ساسانی شد. روند جنبش او به شکلی شد که برخی از مردم اصول اولیه او را نادیده گرفتند و با دست زدن به برخی رفتارهای ناهنجار، مقدمات انحراف جنبش او را به وجود آوردند. همین عامل سبب شد بعدها او را مروج نظام اشتراک در زن و دارایی و اشاعه دهنده افکار کمونیستی در ایران بدانند. مقایسه مزدک از یک سو با مارکس، به عنوان پدر کمونیسم مدرن، نشان می دهد که کلیت اصول اعتقادی مزدک گویا با اندیشه های مارکسیستی مارکس همخوانی ندارد و نظام فکری او با اندیشه های اشتراکی مار کس، به عنوان مبدع نظام مارکسیستی، سنخیتی ندارد. اگرچه شاید بتوان میان آینده جهان از دیدگاه مزدک و یوتوپیای مارکس تشابهاتی پیدا کرد، اما جهان بینی مزدک و راه رسیدن او به جامعه مورد انتظارش با مارکس تفاوت های اساسی دارد

مقاله حاضر در پی تبیین نظام اخلاقی دین زرتشتی بر اساس متون اندرزی پهلوی است؛ متونی که بیانگر باورها و عقاید ایرانیان پیش از اسلام با صبغه زرتشتی است. بر اساس این گفتارها، می توان گفت نظام اخلاقی ای که از متون اندرزی پهلوی به دست می آید، شامل چهار شیوه مهم عملی است که در زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی نمود یافته است که هر یک از این خصایص با یکدیگر رابطه متقابل و دوسویه دارد و پای بندی به یک ساختار و خصیصه، پای بندی به سایر صفات و خصایص را به همراه دارد؛ و تمام تلاش آنها رسیدن به یک نظام اخلاقی منسجم است که سعادت فردی و اجتماعی انسان را در دو جهان مینوی و گیتی تامین و تضمین می کند

این مقاله ابتدا دورنمایی تاریخی از رابطه دین و روان شناسی در قرن بیستم به دست می دهد و سپس به تعریف دین، معنویت و الاهیات می پردازد. آنگاه با تمرکز بر رویکرد جدید یکی از الاهی دانان کاتولیک، و توصیف اجمالی مدل الاهیاتی او با عنوان «الاهیات بنیادی»، می کوشد با استفاده از مدلی شناختی در روان شناسی، پدیدارهای افسردگی ناشی از معرفت الاهیاتی را شناسایی کرده، درمان چنین افسردگی ای را تسهیل کند. نویسنده در ثلث پایانی این مقاله ضمن استفاده از تعریف های سنتی از الاهیات، به درمانگران می آموزد که چگونه الاهیات را به مثابه محتوای شناختی در نظر بگیرند و با آوردن این محتوا از سطح اندیشه های خودبه خودی درمانجو به سطح آگاهی او، امکان اصلاح محتوای شناختی را فراهم آورند

آتوریته در عمل (یا آتوریته اخلاقی و سیاسی) و آتوریته در باور (یا آتوریته معرفتی) دو نوع مهم آتوریته است. از میان این دو نوع آتوریته فقط آتوریته در عمل است که در فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی بحث و بررسی می شود. حتی معرفت شناسان نیز از پرداختن به موضوع آتوریته در باور (یا آتوریته معرفتی) امتناع می کنند. نپرداختن به موضوع آتوریته معرفتی بیشتر به دنبال نوعی بدگمانی به این مفهوم است که خود ناشی از ناسازگاری ظاهری مفهوم آتوریته با مفهوم خودتابعی است. از منظر برون دینی، شخص در پذیرش آتوریته معرفتی دین توجیه معقولی ندارد. زاگزبسکی در کتاب آتوریته معرفتی می کوشد از این نوع آتوریته دفاع کند. در این مقاله، که فصلی از همین کتاب است، به تفصیل از دیدگاه او درباره جواز معرفتی آتوریته دینی آگاه می شویم