پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 3 (بهار 1396)

از دیوان شیخ آذری اسفراینی چند نسخه در کتابخانه های سراسر جهان وجود دارد. یکی از قدیمی ترین و ارزشمندترین آنها، نسخه موجود در کتابخانه سلطنتی دانمارک است. در این مقاله با توجه به جزئیات نسخه، شیوه نگارش و سایر ویژگی های ظاهری و محتوایی، اعتبار نسخه نامبرده بررسی می شود. با توجه به نوشته شدن نسخه در زمان زندگی شاعر و دقت کاتب در ضبط کلمات، به نظر می رسد این نسخه، معتبرترین متن موجود از دیوان شیخ آذری است و باید در چاپ و تصحیح دیوان او، نسخه اساس قرار گیرد.

تحلیل هنرشناختی و ارزیابی زیبایی شناسی نسخه های ادب پارسی باتوجه به ریشه داربودن عنصر زیبایی در آن، کار دشواری است. به همین سبب تصحیح کنندگان متون ادبی با در نظر گرفتن روش های علمی که پایه اصلی در تصحیح متون است، به رعایت معیارهای زیبایی شناسانه نیز توجه دارند؛ زیرا بی تردید پدیدآورندگان متون ادبی نیز در خلق آثار خود به جنبه های زیبایی آفرینی اهمیت داده اند. از این رو بررسی این متون نیازمند ذوق و دانش و بینش گسترده ای به ویژه در زمینه علوم بلاغی است؛ تجربه تصحیح کنندگانی مانند جلال خالقی مطلق در تصحیح شاهنامه فرودسی تاییدکننده همین موضوع است. نگارندگان در این پژوهش می کوشند تا نقش زیبایی شناسی را در گزینش نسخه بدل های شاهنامه در تصحیح استاد جلال خالقی مطلق بررسی کنند. این بررسی باتوجه به علوم بلاغی به ویژه صنایعی مانند صدامعنایی، هم آیی، تکرار، جادوی مجاورت، آشنایی زدایی در ساختار واژه ها و ترکیبات این اثر باشکوه به انجام می رسد.

مثنوی المعنویه الخفیه، اثر ابراهیم گلشنی بردعی است که در سده نهم هجری سروده شده است. این منظومه نظیره ای بر مثنوی مولوی و حدود چهل هزار بیت است. نویسنده در این اثر با استناد به آیات قرآن و حدیث و داستان ها و حکایات دینی و غیردینی، همچنین با زبانی شیوا و روان، مضامین و مفاهیم عرفانی را بیان می کند. شاعر در این منظومه می کوشد اندیشه وحدت وجودی خود را برای مخاطب تبیین کند که البته این اندیشه ها برگرفته از افکار محی الدین ابن العربی است. از این دست نوشته، چندین نسخه در داخل و خارج از ایران موجود است. در این اثر تشبیه و استعاره و دیگر عناصر بیانی و بدیعی، به طور متعادل به کار رفته و از صنایع بلاغی متکلف در آن استفاده نشده است. نگارندگان در این نوشتار می کوشند افزون بر معرفی سراینده، با جستاری هرچند کوتاه در این اثر عرفانی و تحلیل و توصیف آن، ویژگی های ممتاز ادبی و عرفانی آن را بررسی و تبیین کنند. ترکیب اشعار فارسی و عربی، زیبایی درونی و کاربرد افعال و کلمات کهن از ویژگی های ادبی این منظومه است. عشق گرایی و محب پروری، جهاد اکبر و مبارزه با نفس نیز از ویژگی های عرفانی آن به شمار می رود.

معین الدین میبدی ، ادیب وحکیم قرن  نهم هجری است که درشعرنیزمهارتی داشت ومنطقی تخلص می کرد.  منشآت اودارای  82 نامه است. نثر وی دراین نامه ها مسجع وتقلید گونه ای ازگلستان سعدی است که آراسته به آیات قرآن کریم، احادیث  و اشعار فارسی وعربی است. درمنشآت معین الدین میبدی اشعارفارسی بسیاری به کارگرفته شده که دال برمعلومات عمومی واطلاعات ادبی اوست وموجبات لطف، شیرینی وعذوبت کلام اورافراهم می آورد. به نظرمی رسد که اوعلاقه وافری به دیوان غزلیات حافظ داشته، وشیفته آن بوده است؛  بطوری که بیشترنمونه های اشعار فارسی بکاررفته درمنشآت، ازدیوان غزلیات حافظ انتخاب وگزینش  شده اند. معین الدین میبدی با غزلیات حافظ آشنا  و بدان علاقه مند بوده است. وی 1124 بیت از ابیات غزلیات حافظ را درمتن منشآت خود گنجانده است.  مقاله حاضرتلاش دارد تا تمامی ابیات غزلیات حافظ را که درمنشآت میبدی بکار رفته است با  ابیات حافظ غنی وقزوینی، نیساری، خانلری، بهروز و عیوضی، پژمان، خلخالی و... مقابله کند تا معلوم گردد اشعار حافظ استفاده شده توسط معین الدین میبدی با کدام تصحیح و نسخه موجود شباهت و همسانی دارد؟ قاضی میبدی از نظر زمانی بسیار به عصر حافظ نزدیک بوده و بخش اعظم عمر خود را در شیراز گذرانده است؛ غزلیات حافظ او می تواند از نظر ضبط و دقت به حقیقت نزدیک تر باشد.

نسخه های خطی به دلیل احتوای آنها بر مسائل ادبی و تاریخی، اطلاعات ارزشمندی برای اهل پژوهش فراهم می کند؛ بدین دلیل معرفی نسخه های خطی، یکی از وظایف ضروری پژوهشگران عرصه پژوهش های ادبی در عصر حاضر است. یکی از مجموعه های ناشناخته و مجهول القدری که در شبه قاره و در قرن یازدهم هجری تالیف شده است، «مجمع الافکار، نادر و کمیاب» اثر محمد حکیم هندی است. تنها نسخه خطی مجمع الافکار به شماره 14209 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران نگه داری می شود. این مجموعه 718 صفحه ای شامل 53 دیباچه دیوان های شاعران قرن یازدهم هجری و حدود 283 رقعه و مکتوب از شاعران و نویسندگان همین دوره و در مطالب گوناگون ادبی و تاریخی دیگر است. در مقاله حاضر، این نسخه معرفی و بررسی شده است. اهمیت پژوهش حاضر در این است که نسخه «مجمع الافکار، نادر و کمیاب» همچون آیینه ای برای قرن یازدهم هجری در شبه قاره است.

تصحیح و ویرایش نسخه های خطی، یکی از بنیادی ترین و فنی ترین پژوهش های ادبی است. نسخه خطی طوبی از نویسنده ای نامعلوم به کتابت کاتبی رضوان علی نام است؛ این نسخه به سبب داشتن ویژگی های داستانی آن هم با ساختاری منظوم با محتوا و محوریت اشعاری زاهدانه، درخور بازشناسی است. نسخه مذکور از منظری یادآور کلیله و دمنه است و از سویی دیگر یادآور مثنوی مولانا؛ شاعر کوشیده است با اقتباس از آثار داستانی گذشته و آثاری چون مثنوی مولوی در قالب داستان هایی منظوم از زبان حیوانات منظومه ای نو بسازد؛ به نظر می رسد شاعر با داستان های کلیله و دمنه مانوس بوده است و از مثنوی مولوی نیز بهره برده است. درون مایه اکثر داستان های این منظومه زهد، اخلاق، عرفان و تربیت است. روش پژوهش، مطالعه، یادداشت برداری و گرد آوری اطلاعات از منابع معتبر کتابخانه ای است. هدف در این تحقیق شناخت و شناساندن منظومه ای است که نشان می دهد شاعر به طرز و شیوه مولوی علاقه وافر دارد ولی در این شیوه هنوز مبتدی است.

آنچه از گنجینه میراث ادبی مکتوب ما در دسترس است اندک نیست لیکن با تمام کوشش هایی که در جهت احیا و شناساندن این آثار صورت پذیرفته، شاعران، نویسندگان و آثاری که هنوز در انزوا قرار دارند، کم نیستند. یکی از شاعران ادب فارسی که در عصر خویش از شاعران توانا و مشهور بوده، «محمدحسین بن عیسی دولو بیگلربیگی» متخلص به «شعاعی» است که در دوره قاجار می زیسته و آثارش جزء دوره بازگشت ادبی است. دیوان شعاعی قاجار شامل مثنوی های «مصیبت نامه» و «مختارنامه»، غزلیات و قالب های دیگر همچون قطعه، قصیده، ترجیع بند، ترکیب بند، رباعی و... است که در مجموع حدود هفده هزار بیت است. در مثنوی ها از شاهنامه فردوسی و در غزلیات از سعدی تقلید کرده است. در این مقاله نگارندگان با استفاده از تصاویر دو نسخه این کتاب، یکی متعلق به کتابخانه ملی با شماره 970 ف و دیگری متعلق به کتابخانه ملک با شماره 4749 ش، به معرفی این نسخ پرداخته و محتوا و مضامین شعری شاعر را بررسی کرده اند.