پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 4 (تابستان 1396)

معین الدین (ملا واعظ) فراهی، نویسنده و شاعر و مفسر و واعظ افغانستانی در قرن دهم است. معین، معینی، معین مسکین، مسکین معین، تخلص شعری اوست. دیوان معین مجموعه ای از غزلیات است که کاتب به اشتباه آن را به معین الدین چشتی نسبت داده و این اثر چند بار نیز به چاپ رسیده است. در مقدمه این چاپ ها سخنی درباره درستی انتساب این اشعار به چشتی ارائه نشده است. پس از آن برخی از پژوهشگران با بررسی این موضوع ثابت کردند اشعار گردآوری شده در دیوان به نام چشتی، از او نیست. برخی از این اشعار به نام ابوسعید ابوالخیر ثبت شده است و بقیه اشعار سروده ملا واعظ فراهی است. چندی پیش دیوان اشعار فراهی بار دیگر به همت سید احمد بهشتی به چاپ رسید. در این چاپ افزون بر اشعار منسوب به چشتی، اشعار ثبت شده به نام فراهی در منابع گوناگون نیز آمده است. نگارندگان این گفتار هنگام تصحیح و بررسی اثری به نام اخلاق نوری به اطلاعات و اشعار تازه ای از ملا واعظ فراهی دست یافتند. این متن با بررسی های انجام شده، درمجموع صد و یازده بیت است. گفتنی است برخی از غزل های فراهی در این نسخه با ضبط بهشتی اختلاف دارد. نویسنده اخلاق نوری از نسل معین الدین فراهی هروی است؛ اخلاق نوری از آثار برتر ادب فارسی به شمار نمی رود؛ اما ارزش آن ازنظر محتوایی و زبانی درخور توجه است. درواقع وجود اسم کتاب های کهن و نقل قول از آنها، ارزش این اثر را تایید می کند؛ به ویژه آنکه برخی از این آثار نیز از بین رفته اند؛ همچنین ذکر اشعاری که در منابع دیگر نیامده است به ارزش این اثر می افزاید. قدمت این نسخه به قبل از قرن یازدهم می رسد.

شاهنامه حیرتی تونی با عنوان کتیب معجزات از حماسه های کمیاب ادب فارسی است. این حماسه دینی در سال 953 هجری، در بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف، به نام شاه طهماسب اول سروده شد. این منظومه در بیش از بیست هزار بیت، دربردارنده جنگ های پیامبر و بزرگان شیعه است. این اثر افزون بر اهمیت ادبی و مذهبی و تاریخی، برای شناخت بیشتر مذهب و ادبیات دوره صفویه بسیار سودمند است؛ همچنین واقعیت های مهمی از آغاز اسلام ارائه می کند. نسخه شناسان تاکنون نه نسخه خطی از این اثر معرفی کرده اند. باتوجه به ویژگی هایی که بیان شد، معرفی و تصحیح دقیق این اثر بسیار اهمیت دارد. هدف این پژوهش معرفی نسخه های خطی و بررسی موضوع و سبک شاهنامه حیرتی است. در این جستار برای بررسی محتوا و ویژگی های سبکی این منظومه، چهار نسخه مهم آن در نظر گرفته شد که در مقاله به ترتیب معرفی می شود. در این بررسی می توان دریافت سبک زبانی و ادبی ساده این اثر و شیوه تفکر تعصب آلود شاعر درخور اهمیت است؛ همچنین ویژگی های عمومی شاهنامه حیرتی، نماینده شیوه ادبی دوره صفوی است و احساسات مذهبی شاعر، بازگوکننده گفتمان حاکم در همان روزگار است. گفتنی است منظومه حیرتی در معرفی سیر اندیشه مذهبی و دگرگونی حماسه های دینی نقش موثری دارد.

در تصحیح متون، پی بردن به لغزش ها و فهم اغلاط راه یافته به متن از اهمیت خاصی برخوردار است. در این باره، یکی از مواردی که در تصحیح متون گذشته باید با دقت زیاد بدان نگریسته شود، مسئله تصحیف و تحریف است. بر این اساس، گاهی مصحح ناگزیر است در کنار نسخ خطی معتبر یک کتاب، از منابع دیگری برای انجام کار تصحیح بهره بگیرد که از آن به منابع جانبی تعبیر می شود. متون جانبی در کنار متن مصحح برای تشخیص تحریفات و تصحیفات و نیز زدودن زواید از متن مورد تصحیح، نقش بسیار پررنگ و موثری خواهد داشت. در این جستار با هدف پیشبرد کوشش های مصحح محترم، بر آنیم تا به بررسی چند تصحیف در کتاب جواهرنامه نظامی بپردازیم؛ چراکه این متن به دلیل برخورداری از واژگان کهن و ناشناخته بسیار، بیشتر مورد تغییر قرار گرفته است. در کنار ضبط های پیشنهادی با ارائه شواهدی از متون جانبی از قبیل متون تاریخی و جغرافیایی و نیز با ارائه شواهد درون متنی، پشتوانه ضبط های پیشنهادی خود را مستند خواهیم کرد.

سیف الدین اسفرنگی از شاعران کمتر شناخته شده ادبیات فارسی در اواخر سده ششم و اواسط سده هفتم هجری است. سیف اسفرنگی همچون دیگر شاعران سبک خراسانی، در بیشتر انواع شعر فارسی طبع آزمایی کرده است. با وجود اینکه اسفرنگی در میانه دو سبک خراسانی و عراقی زندگی کرده، بیشتر به سبک خراسانی متمایل بوده است. در دیوان او، هم به فتح نامه و هم به چیستان (لغز) برمی خوریم. اسفرنگی از بین شاعران قرن ششم هجری بیش از همه به خاقانی توجه دارد، به گونه ای که می توان او را تالی خاقانی نامید. وی علاوه بر خاقانی، به اشعار شمس طبسی هم نظر داشته است. دیوان اسفرنگی در سال 1357ش در پاکستان به صورت سنگی چاپ شد. با وجود دقت نظر مصحح در تصحیح دیوان، در برخی موارد، ناهماهنگی ها و خطاهایی دیده می شود که بهتر است در تجدید چاپ این کتاب مورد توجه قرار گیرد. در این مقاله، ضمن پرداختن به برخی تاثیرپذیری های اسفرنگی از خاقانی و مشابهاتی که با شمس طبسی دارد، این خطاها و ناهماهنگی ها بررسی می شود.

نسخه خطی تحفه سلطانیه را حسن بن گل محمد تالیف و ملاقدیم استنساخ کرده و به پادشاه تیموری هند، گویا شهاب الدین شاه جهان (10371069) اهدا کرده است. این نسخه که به شماره 86864 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران نگهداری می شود، در سه باب نگاشته شده: باب اول در مکتوبات سلاطین که به صاحبان مناصب مختلف حکومتی و متعلقان نگاشته و نیز جواب هریک از آن نامه ها، باب دوم در احکام و نشان حکومت و امارت مانند حکم ولایت، صدارت، شیخ الاسلامی، قضاوت و جز آن ، باب سوم در مکاتبات شرعیه که شامل خط نکاح و طلاق، وثایق اعتاق و وکالت و حواله و بیع است. نسخه یادشده با اشتمال بر مجموعه ای از این گونه نامه های سلطانی و اخوانی و احکام دیوانی و شرعی، به قلم خود مولف و احتوای نکات ادبی، اجتماعی، سیاسی، کشوری و لشکری به عنوان الگوهایی برای نامه نگاری رسمی آن روزگار، نسخه ارزشمندی به شمار می آید. مقاله پیش رو بر آن است تا نسخه مذکور را از منظر محتوا و ویژگی های سبکی بررسی و معرفی کند.

از گنجینه های شعر و ادب فارسی، فقط بخش اندکی تصحیح و چاپ گردیده و بخش عظیمی همچنان در گوشه کتابخانه ها به فراموشی سپرده شده است. خالق یکی از این نسخه های خطی شاعری گمنام به نام میریوسف (محمد یوسف) والهی قمی متخلص به «والهی» است که در نیمه دوم قرن دهم و ربع اول قرن یازدهم هجری می زیست. این شاعر از مربیان شعر و ادب فارسی به شمار می آید و یکی از شاعران، تصنیف سازان و موسیقی دانان توانای عهد صفویه و از سادات قم بوده که آثارش جزء دوره سبک هندی است. دیوان او شامل قصاید، غزلیات، ترجیع و ترکیب بند، مثنوی، هجویات، رباعیات، قطعات و ماده تاریخ است و روی هم رفته شش هزار بیت است که بیشتر آن را قصاید و غزلیات تشکیل می دهند. موضوع پژوهش حاضر بررسی و تحلیل یک مثنوی 456 بیتی با عنوان «نسب نامه» از دیوان این شاعر است. در طرز شاعری به شریف قزوینی و قاضی نوری اصفهانی اقتدا می کرد.

حسنات العارفین یکی از آثار برجسته شاهزاده محمد داراشکوه در بیان شطحیات 107 تن از صوفیان مسلمان است که نخستین بار، سید مخدوم رهین آن را در سال 1352 تصحیح و منتشر کرد. با وجود تلاش مصحح، در این چاپ، ایرادات اساسی دیده می شود که ضرورت تصحیح مجدد آن را یادآور می شود. این نوشتار بر آن است که با بررسی و مقایسه نسخه چاپی حسنات العارفین با پنج نسخه خطی دیگر، به بیان کاستی ها و ایرادهای نسخه منتشرشده بپردازد و دلایل ضرورت تصحیح دوباره آن را بیان کند. سید مخدوم رهین چهل سال پیش این نسخه را بر اساس چهار نسخه خطی تصحیح کرده است که هویت سه مورد از آن نسخ مشخص نیست. نگارندگان پس از دستیابی به چهار نسخه جدید و قیاس با تصحیح رهین، بر آن هستند که با بهره گیری از این منابع، اشتباهاتی نظیر عدم استفاده از روش تصحیح مشخص و علمی، معرفی نکردن نسخه های مورد استفاده، حذف و اضافات بی جا، ایرادات نگارشی و عدم نگارش تعلیقات و شرح بر متن را مرتفع نموده و به متنی منقح و سالم دست یابند.