پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 5 (پاییز 1396)

از ابوتراب بن حسن حسینی متخلص به جوزای نطنزی، دو نسخه از مطلع الانوار باقی مانده است؛ نسخه اساس به شماره 2311 در کتابخانه ملی و نسخه دیگری به شماره 963 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده، بر آن است تا ضمن معرفی اوضاع و احوال شاعر، به بررسی اشعار و برخی از ویژگی های سبک شناسی آن ها بپردازد. برآیند پژوهش نشان می دهد که هرچند جوزای نطنزی از لحاظ سبک شناسی به سه سطح زبانی، ادبی و فکری توجه داشته، در اشعار خود در پی تبیین محتواست و می خواهد اندیشه های خاص خود را که جنبه مذهبی دارد و بیشتر در مدح امام علی(ع) است، به مخاطب تفهیم کند. به همین دلیل استفاده از صنایع لفظی و معنوی در درجه دوم اهمیت قرار دارد.

یکی از نظیره گویان نظامی در خمسه سرایی، شاعری معروف به اسیری، از شعرای ایرانی دربار عثمانی در سده دهم هجری است. اسیری منظومه وامق و عذرا را در وزن و بحر خسرو و شیرین در سال 954ق به رشته نظم کشیده است. درون مایه این قصه، ماجرای عشق بدفرجام وامق، شاهزاده ایرانی، با عذرا دختر فغفور چین است. نسخه منحصربه فرد این منظومه در کتابخانه فاتح استانبول به شماره 4141 محفوظ است و در سال 971 قمری کتابت شده است. بررسی داستان نشان می دهد با اینکه شاعر، منظومه وامق و عذرا را در وزن و بحر خسرو و شیرین سروده، به لحاظ درون مایه، متاثر از لیلی و مجنون و هفت پیکر نیز بوده است. اسیری مضامینی چون خو گرفتن وحوش بیابان با وامق، محبوس بودن عذرا به حکم پدر خودکامه، نامرادی دو دلداده و عشقی آمیخته با عفت، و مضمون زنجیر پیرزن بر گردن وامق و... را از لیلی و مجنون نظامی اخذ کرده و ساختن قصرهای چهارگانه برای وامق، توصیف عجوزه ای که کارش قتل اسیران بود و به دسیسه او وامق جان داد، متاثر از تصویر عفریتی است که در حکایت ماهان (روز چهارشنبه گنبد پیروزه رنگ) در هفت پیکر نظامی آمده است. در این جستار، ضمن معرفی شاعر و آثار او، به تحلیل انتقادی داستان وامق و عذرا نیز پرداخته می شود.

خطبه البیان نام یکی از خطبه های منسوب به مولا علی(ع) است که در خصوص صحت انتساب آن به ایشان، دیدگاه های مختلفی در طول تاریخ مطرح شده است. در این خطبه، کلمات مسجعی بر زبان حضرت جاری شده است که با ضمیر «انا» آغاز شده و به شرح حال ایشان در مقام ولی و انسان کامل در حالت فنای فی الله اشاره دارد. بدین سبب به شطحیات اهل تصوف و اقوال اهل غلو شباهت داشته و همواره مورد توجه صوفیان و فرقه های شیعه و باطنیه بوده است. از این خطبه و شروح آن، نسخه های خطی بسیاری در کتابخانه های ایران و کشورهای دیگر وجود دارد. یکی از این شروح متعلق به شخصی به نام میر شریف از سده دهم هجری است که تاکنون ناشناخته بوده است. از این شرح، نسخه های متعددی با تفاوت هایی چند در دست است. نسخه ای که نام میر شریف را در مقدمه و انتهای خود دارد، به شماره 1015 در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است. در این مقاله، ابتدا میر شریف و رساله شرح خطبه البیان وی معرفی شده و پس از گزارش نسخه های مختلف برجای مانده از این اثر، تصحیح نسخه خطی شماره 1015 این رساله همراه با مآخذ آیات و روایات و اشعار و تفاوت های نسخه بدل از نظر می گذرد.

دیوان رکن الدین دعویدار قمی تنها اثر فارسی و عربی رکن دعویدار قمی است که در ایران یک بار به اهتمام علی محدث تصحیح شده و در سال 1365 به چاپ رسیده است. این مقاله بر آن است تا با بررسی تصحیح علی محدث و مقایسه آن با تنها نسخه باقی مانده این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی، به خط صدرالدین محمد بن محمدعلی معمار اصفهانی، کاستی ها و اشکالات این تصحیح را نشان دهد و ضرورت تصحیح مجدد آن را یادآوری کند. در این راستا، افزون بر نسخه اصلی مورد استفاده علی محدث، از تذکره ها و نسخ خطی که جسته گریخته به نمونه هایی از اشعار رکن دعویدار قمی اشاره داشته اند، بهره بردیم. انتقادی نبودن تصحیح، افتادگی ها، افزونه ها و حذف های بی پشتوانه و برخی اشتباهات فاحش تصحیح از جمله ایراداتی است که بر تصحیح محدث وارد است. نگارنده این موارد را در دوازده گروه دسته بندی کرده است. این اشکالات به حدی است که گاه معنی مفهوم ابیات را دگرگون کرده و به طور کلی با آنچه مولف درصدد القای آن بوده، اختلاف فاحشی دارد.

مثنوی بهرام و بهروز از وقار شیرازی، منظومه ای تعلیمی و عرفانی در 1440 بیت است که در سده سیزدهم هجری سروده شده و محتوایی تعلیمی و عرفانی دارد. از این مثنوی تاکنون یک نسخه خطی به کتابت میرزا ابراهیم، مشهور به آقا و متخلص به صفا به دست آمده است. شاعر هدف خود را از سرودن این منظومه، بیان مسائل حکیمانه به زبان شعر بیان کرده و برای تحقق این هدف، از شیوه عطار و مولانا و نظامی تاثیر پذیرفته است. گستره این تتبع در دو حوزه لفظ و معنا قابل شناسایی است. مثنوی بهرام و بهروز در سطوح فکری و زبانی و ادبی دارای ویژگی های قابل تاملی است که این موضوع، نشان از احاطه علمی و ادبی وقار شیرازی دارد. در مقاله حاضر، با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی، ضمن معرفی مختصر شاعر، ویژگی های گوناگون تنها نسخه خطی به دست آمده از مثنوی بهرام و بهروز در سطوح یادشده بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که مثنوی مذکور از دید فکری، در پی تبیین آموزه های تعلیمی و عرفانی به مخاطبان خویش است و روساختی عاشقانه و ژرف ساختی آموزه ای دارد. از دید زبانی، وقار با تکیه بر ساده گویی و ویژگی های سبک خراسانی به ویژه روش مولانا، اثرش را به رشته نظم درآورده است. در سطح ادبی نیز، شاعر بیش از همه به صورت های خیالی تشبیه و استعاره نظر داشته که این امر بیانگر جنبه های خیال انگیزی و شاعرانگی برجسته مثنوی بهرام و بهروز است.

مقاله حاضر به بررسی و معرفی دست نوشته های (نسخ خطی) محفوظ در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران اختصاص دارد. در این نوشته، پس از بیان مقدمات (شامل مروری بر تذکره و تذکره نویسی و جایگاه آن در زبان فارسی، بیان ضرورت و اهمیت پرداختن به نسخ خطی، مرور اجمالی اهم پژوهش های پیشین و تازه ترین یافته ها و معرفی وظایف و فعالیت های سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در بخش نسخ خطی)، ابتدا تذکره های موجود در این سازمان بر اساس مواردی چون تعداد، گستره زمانی (تاریخی) و موضوعات اصلی نسخ دسته بندی شده اند و سپس مشخصات نسخ، بر اساس اطلاعات موجود از تذکره های ادبی، به شکلی مفصل تر، معرفی و همچنین اطلاعات آن ها نیز در پیوست مقاله عرضه گردیده است.

تلاش برای احیای آثار مکتوب گذشته، امری ضروری است؛ زیرا حفظ فرهنگ و ادب هر جامعه در گرو حفظ آثاری است که در پویایی و استحکام فرهنگ آن جامعه، سهم داشته اند. باب «ترسل و انشاء» را می توان یکی از انواع مهم نثر ادبی دانست که در تاریخ ادب زبان و ادب پارسی، سابقه ای طولانی دارد. نسخه خطی بدایع الانشاء نمونه شاخص و برجسته ای از این فن شریف است که به قلم مولانا یوسفی هروی (940ق) با نثری فنی و مصنوع نوشته شده است. این اثر، مجموعه ای از ترسلات است که با 378 شماره از یکدیگر تفکیک شده و مولف آن را به قصد تعلیم فن ترسل و انشاء برحسب طبقات مردم، در سه قسم نوشته است. هدف این پژوهش، معرفی، توصیف و تحلیل ساختاری نسخه، بیان ویژگی های زبانی، ارزش های ادبی، دینی و تاریخی است. از بدایع الانشاء حدود هفده نسخه خطی در کتابخانه های ایران موجود است. در این پژوهش، استنساخ و معرفی کتاب بر اساس قدیمی ترین و کامل ترین نسخه، که متعلق به کتابخانه ملک است، انجام گرفته است.